Opryszczkowe zapalenie mózgu – przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie

Opryszczkowe zapalenie mózgu to jedna z najczęściej występujących postaci wirusowego zapalenia mózgu. Czynnikiem infekcyjnym jest wirus opryszczki HSV-1, rzadziej HSV-2. Do rozwoju wirusowego zapalenia mózgu dochodzi przede wszystkim u małych dzieci z nierozwiniętym w pełni układem odpornościowym oraz u osób z upośledzeniem odporności (np. w przebiegu infekcji wirusem HIV czy podczas stosowania leków immunosupresyjnych). Takie zapalenie opon mózgowych obarczone jest wysoką śmiertelnością, sięgającą nawet 30 proc.

Co to jest opryszczkowe zapalenie opon mózgowych? 

Wirus opryszczki HSV (Herpes simplex virus) to wirus należący do rodziny Herpetiviridae i jest rozpowszechniony na całym świecie. Dwa typy wirusa to HSV-1, czyli wirus powodujący wystąpienie opryszczki wargowej oraz HSV-2 odpowiedzialny za opryszczkę genitalną. Do zakażenia wirusem opryszczki dochodzi zazwyczaj w wieku dziecięcym – wówczas pojawia się charakterystyczna zmiana w obrębie czerwieni wargowej, określana jako „zimno”. Wirus zakaża zatem skórę i błony śluzowe. Potem wirus na wiele lat może pozostawać w komórkach w stanie latencji, a osłabieniu odporności może towarzyszyć reaktywacja infekcji. Miejscem „uśpienia” wirusa opryszczki są neurony zwojów czuciowych rdzenia kręgowego, a także neurony czuciowe ośrodkowego układu nerwowego. Gdy do aktywacji wirusa HSV dojdzie w obrębie ośrodkowego układu nerwowego – rozwija się opryszczkowe zapalenie mózgu.

Przyczyny opryszczkowego zapalenia mózgu 

Do rozwoju wirusowego zapalenia mózgu wywołanego przez wirusa HSV może dojść zarówno w efekcie pierwotnego, jak i wtórnego zakażenia mózgu. Rzadziej ma miejsce infekcja pierwotna – stanowi ona około 30 proc. przypadków. Ta postać opryszczkowego zapalenia mózgu zazwyczaj wywołana jest przez wirusa HSV-2 i przebiega bezobjawowo. Pierwotne opryszczkowe zapalenie mózgu spotykane jest przede wszystkim u noworodków zakażonych podczas porodu oraz osób do 18. roku życia. Z kolei wtórne zapalenie mózgu to częstsza postać zapalenia mózgu i rozwija się w efekcie reaktywacji wirusa latentnego.  

Do zakażenia wirusem opryszczki zazwyczaj dochodzi w pierwszych latach życia. Możliwe jest zakażenie okołoporodowe. Wirus HSV pozostaje w organizmie w stanie uśpienia do momentu, gdy osłabiona zostanie odporność organizmu. Może to tego dojść w efekcie zadziałania takich czynników jak: 

• infekcje wirusowe, 
• przewlekły stres, 
• przemęczenie i brak snu, 
• niewłaściwie zbilansowana dieta, 
• ekspozycja na słońce, 
• menstruacja, 
• narażenie na niskie lub wysokie temperatury. 

Do rozwoju opryszczkowego zapalenia mózgu może dojść także u osób po przeszczepach, stosujących leki immunosupresyjne, a także u chorych na AIDS czy inne niedobory odporności. Czy można się zarazić wirusowym zapaleniem mózgu? Można zarazić się wirusem opryszczki, natomiast nie jest to jednoznaczne z zachorowaniem na zapalenie mózgu.

Objawy opryszczkowego zapalenia mózgu 

Opryszczkowe zapalenie mózgu może przebiegać pod postacią łagodnego zapalenia lub zakażenia o ciężkim przebiegu, mogącego zagrażać życiu. Ciężki przebieg infekcji dotyczy przede wszystkim osób z upośledzoną odpornością. 

Zazwyczaj opryszczkowe zapalenie mózgu początkowo manifestuje się pod postacią takich objawów prodromalnych jak: ogólne rozbicie, bóle mięśniowo-stawowe, osłabienie, stan podgorączkowy. Może pojawić się brak apetytu, nudności i wymioty, dreszcze. Po kilku dniach obecności takich ogólnych objawów mogących sugerować zwykłe przeziębienie czy grypę pojawiają się bardziej typowe objawy. W przypadku opryszczkowego zapalenia mózgu o łagodnym przebiegu może pojawić się jedynie gorączka. Brak jest natomiast jakichkolwiek objawów sugerujących infekcję neurologiczną. Infekcja o cięższym przebiegu charakteryzuje się nie tylko wysoką gorączką, ale także objawami wynikającymi z zajęcia procesem zapalnym określonych obszarów mózgu. Najczęściej występujące objawy opryszczkowego zapalenia mózgu to: 

• silny, pulsujący ból głowy;
  
• zawroty głowy, 
• drgawki, 
• utrata przytomności, 
• sztywność karku, 
• osłabienie siły mięśniowej, 
• porażenie połowicze, 
• splątanie i halucynacje, 
• problemy z połykaniem, 
• afazja ruchowa,
• ślinotok,
• zmiany osobowości,
• zaburzenia widzenia. 

Ponadto u niektórych chorych mogą pojawić się opryszczkowe zmiany skórne. 

Objawy zapalenia opryszczkowego zapalenia mózgu u dzieci to przede wszystkim gorączka, osłabienie, letarg, nietypowe zmiany w zachowaniu – nadmierna drażliwość lub senność, niechęć do jedzenia. U noworodków mogą wystąpić drgawki.

Jak diagnozowane jest opryszczkowe zapalenie mózgu? 

W celu rozpoznania opryszczkowego zapalenia mózgu wymagane jest wykonanie badania płynu mózgowo-rdzeniowego. Obecność wirusa można wykazać dzięki badaniu PCR, które polega na detekcji materiału genetycznego wirusa. Ponadto oceniana jest ilość białka, glukozy oraz krwinek białych w płynie mózgowo-rdzeniowym. W rozpoznaniu wirusowego zapalenia mózgu pomocne mogą być także badania obrazowe – rezonans magnetyczny lub tomografia komputerowa.

Leczenie opryszczkowego zapalenia mózgu 

Ponieważ nieleczone opryszczkowe zapalenie mózgu może prowadzić do zgonu aż 70 proc. pacjentów, ogromne znaczenie ma jak najszybsze wdrożenie leczenia. Podstawowym lekiem stosowanym w opryszczkowym zapaleniu mózgu jest acyklowir. W przypadku infekcji o łagodnym przebiegu lek może być zażywany doustnie, natomiast zapalenie mózgu o cięższym przebiegu wymaga dożylnego podania acyklowiru. Niekiedy konieczny jest także antybiotyk przekraczający barierę krew–mózg, np. rifampicyna. Ponadto – w ramach leczenia objawowego – konieczne jest nawadnianie organizmu, a w razie potrzeby stosowanie leków przeciwdrgawkowych. Z kolei w celu obniżenia nadciśnienia wewnątrzczaszkowego konieczne jest stosowanie diuretyków oraz hiperwentylacji.

Źródła: 

1. Zajkowska J., Hermanowska-Szpakowicz T. i in.; Opryszczkowe zapalenie mózgu herpes simplex encephalitis, Polski Przegląd Neurologiczny, 2008, tom 2 nr 1. 
2. Popiel M. i in., Opryszczkowe zapalenie mózgu; Postępy Mikrobiologii, 2015, 51, 3, 185-190. 
3. Tyler KL. Herpes simplex virus infections of the central nervous system: encephalitis and meningitis, including Mollaret’s. Herpes. 2004 Jun;11 Suppl 2:57A-64A. PMID: 15319091.