Pierwszy i drugi ton serca – czym są tony sercowe?

Tony serca to zjawiska akustyczne o różnej częstotliwości, które można usłyszeć podczas pracy serca. Pierwszy i drugi ton serca występują fizjologicznie, natomiast dodatkowe tony serca – trzeci i czwarty obserwuje się u dzieci i młodzieży. Obecność patologicznych tonów serca wskazuje na nieprawidłowości w budowie lub działaniu serca. Jak powstają tony sercowe i jak się je bada? 

Czym są tony serca?

Tony serca to dźwięki wydawane przez pracujący organ. Można je usłyszeć podczas osłuchiwania serca za pomocą stetoskopu lekarskiego. To proste badanie przedmiotowe polega na przyłożeniu głowicy stetoskopu do czterech różnych miejsc i ocenie liczby uderzeń serca na minutę, miarowości pracy serca, właściwości tonów serca oraz obecności lub braku szmerów w sercu. Dzięki temu lekarz może wykryć patologie w obrębie serca i wdrożyć odpowiednie leczenie.

Tony serca powstają podczas zamykania się zastawek. Każda z dwóch połów serca ma po dwie zastawki. W prawej połowie serca znajduje się zastawka przedsionkowo-komorowa (zastawka trójdzielna), która oddziela przedsionek i komorę oraz zastawka tętnicy płucnej położona w miejscu połączenia prawej komory z pniem płucnym. W lewej połowie serca zlokalizowana jest zastawka przedsionkowo-komorowa, czyli zastawka mitralna (dwudzielna), która oddziela przedsionek i komorę, a także zastawka aorty położona w miejscu połączenia komory z aortą.

W czasie skurczu serca komory kurczą się, a zastawka aorty i zastawka płucna są otwarte, dzięki czemu krew tłoczona jest z serca do płuc i na obwód. W czasie rozkurczu mięsień komór serca jest rozluźniony, a zastawka trrójdzielna i dwudzielna otwarte, co umożliwia napływ krwi z przedsionków do komór. Kiedy zastawki przedsionkowo-komorowe zamykają się, słyszalny jest pierwszy ton serca, natomiast gdy dochodzi do zamknięcia zastawek aorty i pnia płucnego, serce wydaje drugi ton.

Pierwszy i drugi ton serca

Pierwszy ton serca, czyli ton skurczowy (S1) osłuchuje się w tzw. punkcie Erba, który znajduje się przy lewym brzegu mostka, w trzeciej przestrzeni międzyżebrowej. Podczas badania ocenia się przede wszystkim jego głośność. Prawidłowy pierwszy ton serca jest niski, ma częstotliwość 25-45 Hz i trwa ok. 150 ms. Powstaje w wyniki wibracji zastawek i ścian serca spowodowanych zmianami ciśnienia. Jeśli pierwszy ton serca jest głośny, przyczyną może być szybka akcja serca lub zwężenie zastawki mitralnej. Głośny dźwięk pierwszego tonu serca obserwuje się u bardzo szczupłych osób, natomiast bardzo cichy ton jest charakterystyczny dla osób otyłych chorujących na przewlekłą obturacyjną chorobę płuc lub rozedmę płuc, a także u pacjentów z niewydolnością serca lub niedomykalnością zastawki mitralnej.

Drugi ton serca, czyli ton rozkurczowy (S2) jest nieco wyższy niż ton 1, ma częstotliwość około 50 Hz i trwa ok. 120 ms. Osłuchuje się go pomiędzy II a III żebrem, odpowiednio przy prawym i lewym brzegu mostka. Dźwięk ten powstaje w wyniku drgania płatków zastawek, ściany serca i dużych tętnic. W zapisie EKG drugi ton serca odpowiada końcowi załamka T. Prawidłowy drugi ton serca jest rozdwojony, ponieważ zamknięcie zastawki pnia płucnego następuje nieco później niż zamknięcie zastawki aorty. Do przyczyn nieprawidłowego rozdwojenia drugiego tonu należą blok lewej lub prawej odnogi pęczka Hisa oraz zwężenie zastawki aortalnej. U osób starszych obserwuje się pojedynczy drugi ton.

Dodatkowe tony serca – ton 3 i 4

Dodatkowe tony serca nie zawsze świadczą o zaburzeniu pracy serca. Ton trzeci (S3) pojawia się u młodych osób, przed 30 rokiem życia oraz  sporadycznie u osób starszych. Jest miękki i niski, wzmacnia go aktywność fizyczna oraz kaszel. Powstający dźwięk jest wynikiem wypełniania komór krwią w czasie ich rozkurczu. Nie zawsze można go uchwycić podczas badania stetoskopem. Obecność 3. tonu serca u osób dorosłych może wskazywać na choroby mięśnia sercowego.

Ton czwarty (s4) czyli ton przedsionkowy powstaje w czasie skurczu przedsionków. Pojawia się przed tonem pierwszym i jest słabo słyszalny. Występuje fizjologicznie u dzieci i młodzieży, natomiast u osób dorosłych świadczy o nieprawidłowościach w pracy serca. Może wskazywać m.in na ciężkie nadciśnienie tętnicze i chorobę niedokrwienną serca.

Bibliografia:

1. T. Brzozowski, „Fizjologia człowieka. Konturek”, EdraUrban&Partner, 2019.
2. Shelley D. Miyamoto i wsp., „Choroby serca i naczyń”, online: https://czelej.com.pl/images/file/fragmenty%20ksiazek/Pediatria/Pediatria%2019.pdf
3. Nicole Martin, Leonard S. Lilly, „The Cardiac Cycle:Mechanisms of Heart Sounds and Murmurs”, 2006.
4. Andrzej Szczeklik, „Interna Szczeklika”, Medycyna Praktyczna, 2017.