Przyczyny otyłości, choroby cywilizacyjnej XXI wieku

Na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci obserwuje się gwałtowny wzrost osób z otyłością. Jak podaje Najwyższa Izba Kontroli, w Polsce na tę chorobę cierpi ok. 9 milionów dorosłych osób, co stanowi blisko 30% populacji. Nagromadzenie tkanki tłuszczowej powoduje wiele problemów zdrowotnych. Jakie mogą być przyczyny otyłości?

Czym jest otyłość?

Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) otyłość (ICD-10) to przewlekła choroba metaboliczna cechująca się zwiększoną masą ciała wynikającą z nadmiernego nagromadzenia tkanki tłuszczowej w organizmie. Uwarunkowana jest przez działanie czynników środowiskowych, neuroendokrynnych, psychologicznych oraz genetycznych. Choroba pociąga za sobą szereg niekorzystnych następstw: 

• jest czynnikiem ryzyka rozwoju wielu chorób, m.in. sercowo naczyniowych – nadciśnienia tętniczego, zawału serca, udaru mózgu, cukrzycy typu II, miażdżycy, hiperlipidemii, stłuszczenia wątroby czy niektórych nowotworów,
• prowadzi do degeneracji kości i stawów, powodując przewlekłe bóle stawów i kręgosłupa,
• negatywnie wpływa na zdrowie psychiczne – osoby cierpiące na otyłość są bardziej narażone na występowanie obniżonej samooceny, zaburzeń lękowych czy depresyjnych. Otyłość obniża jakość życia,
• skraca życie – według raportu Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego z 2020 roku, nadwaga i otyłość w naszym kraju są odpowiedzialne za 14,2% zgonów. Choroby związane z otyłością sprawiają, że Polacy żyją krócej średnio o ok. 4 lata w porównaniu z osobami o prawidłowej masie ciała.

 Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) w raporcie „Otyłość i jej konsekwencje” z 2024 oszacował, że w 2023 roku koszty leczenia chorób związanych z otyłością wyniosły ok. 3,8 miliarda złotych. 

Stopnie otyłości

Stopień zaawansowania otyłości klasyfikuje się na podstawie wskaźnika masy ciała BMI (Body Mass Index). Wyniki prawidłowe oraz wskazujące na nadwagę i otyłość zostały przedstawione w poniższej tabeli.

Przyczyny rozwoju otyłości

Przyczyny rozwoju otyłości mają złożony charakter. U jej podstaw leżą m.in. czynniki środowiskowe, genetyczne, zaburzenia hormonalne, a także wpływ niektórych z zażywanych na stałe leków.

Czynniki środowiskowe

Czynniki środowiskowe związane są z długotrwałym przekraczaniem bilansu energetycznego, czyli nierównowagi między ilością energii dostarczanej do organizmu a jej wydatkowaniem. W efekcie nadmiar energii zostaje zmagazynowany w postaci tkanki tłuszczowej. Wśród najczęstszych błędów żywieniowych wymienia się te opisane poniżej. 

1. Spożywanie wysoko przetworzonej żywności bogatej w tłuszcze trans i barwniki. 
2. Rezygnacja ze śniadania. 
3. Wypijanie małej ilości wody. 
4. Niska aktywność fizyczna. 

Czynniki genetyczne

Czynniki genetyczne oddziałują na metabolizm komórek tłuszczowych (adipocytów) oraz na przemianę materii. Dotychczas wykazano, że genem związanym z otyłością jest hen FTO, który zlokalizowany jest na 16 chromosomie. Przejawia on wysoką aktywność w podwzgórzu – obszarze mózgu odpowiedzialnym m.in. za kontrolę uczucia sytości i głodu. Dlatego u osób z wariantem tego genu obserwuje się większy apetyt, a także skłonności do magazynowania tłuszczu. Warto jednak podkreślić, że predyspozycje genetyczne zwiększają ryzyko otyłości, ale nie determinują rozwoju choroby. 

Zaburzenia hormonalne i niekorzystny wpływ przyjmowanych leków

Zaburzenia hormonalne mogą upośledzać działanie hormonów, które kontrolują przebieg wielu procesów metabolicznych. Otyłość może wystąpić w przebiegu m.in.:  

• niedoczynności tarczycy,
• zespołu Cushinga,
• niedoboru hormonu wzrostu,
• nadmiaru androgenów u kobiet.

Niekorzystny wpływ przyjmowanych leków – nadmiar tkanki tłuszczowej może wynikać również z długotrwałego przyjmowania glikokortykosteroidów, beta-blokerów, neuroleptyków, insuliny, niektórych leków przeciwdepresyjnych.

Zapobieganie otyłości – najważniejsza jest profilaktyka

Podstawowym elementem skutecznej walki z otyłością jest trwała zmiana stylu życia i nawyków żywieniowych. Niezbędnym krokiem będzie modyfikacja diety oraz regularna aktywność fizyczna. Równie ważne kwestie obejmują dbałość o higienę snu oraz naukę metod radzenia sobie ze stresem. W niektórych przypadkach, kiedy otyłość jest zaawansowana i zagraża życiu, konieczne może być wdrożenie terapii farmakologicznej lub chirurgicznej.

Bibliografia:

1. https://ezdrowie.gov.pl/19636 [dostęp 31.03.2025]. 
2. https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/coraz-wiecej-osob-z-choroba-otylosciowa-coraz-dluzsze-kolejki.html [dostęp 31.03.2025]. 
3. Męczekalski B., Czyżyk A., Warenik-Szymankiewicz A., Rola genów w powstawaniu otyłości, Współczesne poglądy, patogeneza, aspekty kliniczne, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2008, tom 5, nr 1, s. 27-37.   
4. Ostrowska L., Bogdański P., Mamcarz A., Otyłość i jej powikłania, Praktyczne zalecenia diagnostyczne i terapeutyczne, PZWL, Warszawa 2021. 
5. Stan zdrowia ludności Polski w 2019 na podstawie wyników Europejskiego Ankietowego Badania Zdrowia – EHIS 2019, GUS, Warszawa 2021.