Rak jelita grubego – przyczyny, objawy, leczenie i rokowania

Rak jelita grubego to jeden z najczęstszych nowotworów złośliwych w Polsce i na świecie. Objawy raka jelita grubego są charakterystyczne dla poszczególnych lokalizacji guza i występują zwykle już w stadium zaawansowanym, dlatego tak ważne jest wykonywanie badań przesiewowych. Wczesne wykrycie raka daje szansę na skuteczne leczenie, a działania profilaktyczne – odpowiednia dieta i aktywność fizyczna – zmniejszają ryzyko pojawienia się nowotworu.

Co to jest rak jelita grubego?

Rak jelita grubego to złośliwy nowotwór nabłonkowy, który wywodzi się z nabłonka wyścielającego jelito. Jest tworem zbudowanym z komórek nowotworowych posiadających atypowe i nieodwracalne cechy, będące skutkiem mutacji w obrębie genów. Rak jelita grubego powstaje w wyniku niekontrolowanego wzrostu komórek w obrębie kątnicy, wstępnicy, poprzecznicy, zstępnicy lub odbytnicy. Nowotwór może zająć błonę śluzową, błonę podśluzową, warstwę mięśniową i podsurowiczą oraz błonę surowiczą. Im bardziej nacieki sięgają w głąb warstw budujących jelito, tym większa agresywność nowotworu. Wg klasyfikacji ICD-10 nowotwór złośliwy jelita grubego oznaczany jest symbolem C18.

Rak jelita grubego to drugi najczęściej diagnozowany nowotwór w Polsce, a pierwszy w Europie. Z najnowszych danych wynika, że w 2017 r. w naszym kraju nowotwór ten wykryto u 19 tys. chorych. Wyprzedza go jedynie rak płuca (co roku wykrywany u ponad 23 tys. Polaków). Wstępnie szacuje się, że w 2030 r. liczba zachorowań z powodu raka jelita grubego może się w Polsce zwiększyć do 27 tys. Rocznie z powodu raka jelita grubego umiera około 660 tys. chorych na świecie, a w Polsce 11 tysięcy. Oznacza to, że 33 Polaków dziennie przegrywa walkę z tym nowotworem. Rak jelita grubego częściej występuje u mężczyzn niż u kobiet. Najczęściej chorują osoby po 70 roku życia.

Pod względem morfologicznym wyróżnia się następujące rodzaje nowotworu jelita grubego:

• gruczolakorak – stanowi 85-90 proc. przypadków,
• gruczolakorak śluzowy – stanowi 5-10 proc. przypadków,
• rak śluzowokomórkowy – stanowi 1 proc. przypadków,
• rak rdzeniasty – występuje bardzo rzadko.

Przyczyny raka jelita grubego

Rak jelita grubego rozwija się najczęściej na podłożu uszypułowanego gruczolaka. Wśród czynników ryzyka rozwoju raka jelita grubego wymienia się:

• czynniki epidemiologicznie
  • choroby zapalne jelit: wrzodziejące zapalenie jelita grubego (20-krotny wzrost ryzyka) oraz choroba Leśniowskiego-Crohna,
  • palenie tytoniu,
  • niska aktywność fizyczna,
  • zespół metaboliczny (nadciśnienie tętnicze, otyłość, cukrzyca, zaburzenia lipidowe) – ryzyko wzrasta głównie u mężczyzn,
  • czynniki geograficzne – częstsze występowanie w Europie, Ameryce Północnej, Australii i Japonii,
  • rasa i grupy etniczne – częstsze występowanie u Afroamerykanów i Żydów Aszkenazyjskich,
• czynniki jelitowe:
  • dodatni wywiad w kierunku występowania polipów gruczolakowatych lub raka jelita grubego,
  • nadużywanie alkoholu,
  • dieta ubogobłonnikowa, bogatotłuszczowa, wysokokaloryczna,
• czynniki mieszane:
  • przebyta radioterapia jamy brzusznej,
  • przebyta cholecystektomia,
  • obecność ureterosigmoidostomii (500-krotnie wyższe ryzyko rozwoju raka),
  • rodzinne występowanie raka jelita grubego przy braku cech klasycznego zespołu predyspozycji genetycznych.

Pierwsze objawy raka jelita grubego

Rak jelita grubego we wczesnym stadium choroby może być przez bardzo długi czas bezobjawowy. Uważa się, że od powstania komórek rakowych do ujawnienia się pierwszych symptomów może minąć nawet 10 lat. Wykrycie raka jest zwykle związane z rutynowymi badaniami laboratoryjnymi przeprowadzonymi z innych przyczyn. Do pierwszych objawów raka jelita grubego należy niedokrwistość z niedoboru żelaza wykrywana podczas morfologii zleconej kontrolnie przez lekarza rodzinnego – guz może krwawić do światła przewodu pokarmowego wywołując anemię. Rozwojowi nowotworu może towarzyszyć ogólne uczucie zmęczenia i osłabienia, a także bladość skóry.

Krwawienie może pojawić się w stolcu, jeśli guz zlokalizowany jest niedaleko odbytu. Przy głębiej położonych guzach krew zwykle jest niewidoczna. Jeżeli niedokrwistość występuje u osoby po 50. roku życia, należy wykonać badanie krwi utajonej w kale. Gdy badanie krwi utajonej w stolcu jest dodatnie, kolejnym etapem diagnostycznym jest kolonoskopia, która pozwala na zlokalizowanie zmian w układzie pokarmowym na całej długości jelita grubego.

Główne objawy raka jelita grubego

Objawy raka jelita grubego zależą od umiejscowienia guza pierwotnego oraz stopnia zaawansowania zmiany. Symptomy wynikają z zaburzenia drożności światła jelita grubego oraz z uciskania na otaczające struktury przez masę guza. Odczuwane są zazwyczaj w stadiach zaawansowanych, gdy nowotwór nacieka głęboko ścianę jelita.

Objawy raka lewej połowy okrężnicy to:

• stolce ołówkowate – wydłużone i cienkie,
• zaparcia lub biegunki,
• zmiany rytmu wypróżnień,
• obecność żywoczerwonej, świeżej krwi na stolcu,
• wzdęcia i bóle kolkowe,
• uczucie niepełnego wypróżnienia,
• niedrożność i związane z tym objawy, takie jak: nudności, wymioty, twardy brzuch,
• bóle krocza,
• bóle lewej części podbrzusza.

Objawy raka prawej połowy okrężnicy to:

• bóle podbrzusza po stronie prawej lub w okolicy pępka i nadbrzusza,
• stolce o ciemniejszej barwie, możliwa domieszka krwi,
• wyczuwalny guz po prawej stronie,
• niedokrwistość niedobarwliwa,

Objawy raka odbytnicy to:

• świeża, żywoczerwona krew na stolcu,
• trudności w oddawaniu kału, pieczenie po oddaniu stolca,
• bóle brzucha,
• świąd,
• ciągłe uczucie parcia,
• powiększone węzły chłonne w okolicy pachwin.

Do ogólnych objawów raka jelita grubego należą osłabienie, podwyższenie temperatury ciała, niewyjaśnione chudnięcie oraz brak apetytu. W zaawansowanych stadiach, gdy guz jest duży, może naciekać na inne struktury otaczające jelita, takie jak pęcherz moczowy i pochwa, co powoduje zaburzeniem oddawania moczu i trudności we współżyciu.

Rak jelita grubego – objawy przerzutów

Objawy przerzutów raka jelita grubego ujawniają się zazwyczaj po pojawieniu się symptomów związanych z wzrostem guza pierwotnego. 1/5 pacjentów diagnozowana jest dopiero w stadium rozrostowym choroby, a przerzuty wykrywane są w badaniach obrazowych oceniających stadium zaawansowania nowotworu. Pojawienie się objawów przerzutów zwykle pogarsza rokowanie.

Rak jelita grubego może przerzutować do węzłów chłonnych oraz narządów odległych. Najczęściej przerzuty dotyczą wątroby, choć mogą być zlokalizowane w płucach, kościach i mózgu. Charakterystyczne dla raka jelita grubego są także wszczepy do otrzewnej. Jeśli przerzuty raka jelita grubego pojawią się w wątrobie, może dojść do jej powiększenia; przerzuty zlokalizowane w obrębie płuca powodują duszności, ból w klatce piersiowej, częste infekcje dróg oddechowych; przerzuty w mózgowiu mogą wywoływać objawy neurologiczne, natomiast przerzuty w kościach mogą dawać objawy w postaci dolegliwości bólowych oraz złamań patologicznych. W badaniu palpacyjnym wyczuwalne jest powiększenie węzłów chłonnych.

Diagnostyka raka jelita grubego

W diagnostyce raka jelita grubego przeprowadza się badanie lekarskie, badanie endoskopowe oraz badanie histopatologiczne, za pomocą którego stawia się ostateczną diagnozę. Wycinek  do badania hitopatologicznego pobierany jest za pomocą kolonoskopii lub rektoskopii. Innymi badaniami ułatwiającymi rozpoznanie raka są:

• badanie per rectum – za jego pomocą można rozpoznać guzy znajdujące się w dolnej części odbytnicy,
• badanie markera raka jelita grubego – antygenu karcynoembrionalnego (CEA) we krwi – jest to badanie profilaktyczne u osób po leczeniu raka,
• badanie krwi utajonej w stolcu,
• tomografia komputerowa jamy brzusznej i miednicy,
• RTG klatki piersiowej.

Leczenie raka jelita grubego

Dobór odpowiedniej terapii raka jelita grubego w dużej mierze zależy od szczegółowych wyników badań. Najczęściej opiera się ona na terapii skojarzonej. Chory leczony jest chirurgicznie oraz za pomocą radioterapii i chemioterapii. Usunięciu ulega zaatakowana część jelita, po czym odtwarza się jego ciągłość. Czasami niezbędne jest wytworzenie przetoki kałowej zwanej sztucznym odbytem. Często przetokę likwiduje się po kilku miesiącach, odtwarzając naturalną drogę oddawania stolca, co nie jest możliwe w przypadku raka odbytu i usunięcia dolnej części jelita grubego.

Chemioterapię stosuje się przed oraz po wycięciu guza, po to aby zmniejszyć jego rozmiary lub ograniczyć ilość komórek rakowych, które pozostały w organizmie. Ma to niebagatelne znaczenie w zapobieganiu i leczenia przerzutów. Dobre rezultaty daje również leczenie przeciwciałami, które łączy się najczęściej z chemioterapią. Nowoczesne terapie, będące osiągnięciem współczesnej medycyny, potrafią nie tylko opóźnić namnażanie się komórek rakowych, ale i wydłużyć życie chorego

Rak jelita grubego – rokowania

Zachorowanie na nowotwór jelita grubego wiąże się z wysokim ryzykiem śmiertelności, ale wczesne wykrycie raka daje choremu nadzieję na pełne wyzdrowienie. W raku jelita grubego rokowania po operacji uzależnione są od wielkości operowanego guza, etapu zaawansowania nowotworu i tego, czy obecne są przerzuty.

Parametrem, który ocenia szanse wyleczenia jest 5-letnie przeżycie od momentu rozpoznania choroby. Rokowanie dla nowotworu jelita grubego z przerzutami do jamy brzusznej, w tym do wątroby wynosi 50 proc., co oznacza, że co drugi pacjent ma szanse na przeżycie kolejnych 5 lat. Z kolei przerzuty do węzłów chłonnych dają rokowanie zbliżone do 40 proc. Niestety, mimo dość pomyślnego rokowania, rak jelita grubego często nawraca, dlatego tak ważne jest systematyczne wykonywanie badań lekarskich przez kolejne lata po zakończeniu terapii. Rokowanie jest znacznie gorsze przy guzach nieoperacyjnych. W takich przypadkach leczenie ma charakter typowo objawowy i ma na celu podniesienie jakości życia chorego.

Profilaktyka raka jelita grubego

Z badań przeprowadzonych przez Eurocare-5 wynika, że Polska zajmuje trzecie miejsce… od końca w skuteczności leczenia raka jelita grubego mierzonej przeżyciami 5-letnimi. Leczymy gorzej niż Turcja, Czechy, Łotwa, Litwa i Estonia. Dlaczego tak jest? W Polsce rak jelita grubego rozpoznaje się najczęściej dopiero w późnym stadium rozwoju, kiedy dochodzi do przerzutów. To skutek niskiej zgłaszalności na badania przesiewowe.

Badaniem przesiewowym, które pozwala na wykrycie raka jelita grubego we wczesnym stadium jest kolonoskopia. Powinny ją wykonać osoby w wieku 50-65 lat bez objawów raka jelita grubego; osoby po 40 roku życia, które mają co najmniej jednego krewnego pierwszego stopnia z rozpoznaniem raka jelita grubego oraz osoby w wieku 25-65 lat, które pochodzą z rodziny szczególnego ryzyka. Badanie kolonoskopii organizowane przez Narodowy Program Zwalczania Chorób Nowotworowych jest bezpłatne. Innym rodzajem badania jest test na obecność krwi utajonej – stosuje się go w profilaktyce wtórnej raka jelita grubego; powinien być wykonywany raz na 1-2 lata.

Ryzyko zachorowania na raka jelita grubego można znacznie ograniczyć dzięki prowadzeniu zdrowego trybu życia, na który składa się regularna aktywność fizyczna, unikanie palenia papierosów i spożywania nadmiernej ilości alkoholu oraz stosowanie odpowiedniej diety.

Dieta w raku jelita grubego

Szacuje się, że w około 60 proc. przypadków raka jelita grubego, wiodącą przyczyną zachorowania jest nieprawidłowa dieta. Wśród czynników ryzyka, które pełnią najistotniejszą rolę w rozwoju choroby jest spożywanie czerwonego, przetworzonego mięsa, nadmierne spożycie alkoholu oraz otyłość. Mięso zawiera nasycone kwasy tłuszczowe, azotyny i znaczną ilość soli, a podczas jego przetwarzania produkowane są substancje silnie kancerogenne – węglowodory aromatyczne i aminy heterocykliczne.

Potrawy słone i bogate w kwasy tłuszczowe nasycone zwiększają poziom „złego” cholesterolu LDL, który nie tylko przyczynia się do powstania otyłości, ale i nadciśnienia tętniczego oraz miażdżycy. Badania wykazały, iż osoby codziennie spożywające mięso mają 3-krotnie wyższe ryzyko rozwoju raka jelita grubego w porównaniu do osób spożywających mięso w mniejszej ilości lub wcale. Z tego względu mięso w diecie powinno być ograniczone do 500 g na tydzień, najlepiej wybierać mięso z kurczaka, indyka oraz ryby.

Wspomniany już alkohol jest czynnikiem znacząco zwiększającym szansę na zachorowanie. Bezpieczna dawka alkoholu u mężczyzn nie powinna być wyższa niż 20-30 g czystego etanolu. U kobiet jest to odpowiednik 10-15 g. Przykładowo 50 ml kieliszek wódki zawiera 20 gram czystego etanolu, 150 ml wina -18 g, puszka piwa – 16,5 grama.

Bibliografia:

1. A. Szczeklik , Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna, Warszawa 2018.
2. European Society for Medical Oncology, “Rak Jelita Grubego: Poradnik dla Pacjentów. Informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej ”, 2016.
3. Rak jelita grubego. Program Badań Przesiewowych [Online]. Available: http://pbp.org.pl/program/. [Accessed: 22-Sep-2020].
4. R. Suwiński i wsp., Rak jelita grubego, Warszawa: Fundacja Projan, 2014.
5. A. Łacko, Rak jelita grubego, Postępy Nauk Med., vol. XXIV, no. 2, 2010.