Resocjalizacja – czym jest, czy pomaga, jakie przepisy obowiązują? Zmiany w ustawodawstwie od marca 2023 roku

Resocjalizacja najczęściej definiowana jest jako przywracanie jednostki do normy społecznej. Zwykle pojęcie to kojarzy się z zakładami karnymi i domami poprawczymi. Proces resocjalizacji jest bardzo trudny i wymagający, a jego powodzenie zależy od wielu czynników takich jak sytuacja rodzinna, środowisko życia, indywidualna motywacja. Wprowadzone w 2023 roku zmiany w kodeksie karnym zaostrzają system kar wobec nieletnich, którzy dopuścili się przestępstw. Wzbudza to wiele kontrowersji.

Resocjalizacja – co to jest i jaka jest jej historia? 

Resocjalizację można opisać jako proces modyfikacji zachowań i postaw danej osoby po to, aby przystosować ją do życia w zbiorowości, a więc na przykład w społeczeństwie XXI wieku. Historia resocjalizacji rozpoczęła się dopiero w XVI wieku, a wcześniej w ogóle pojęcie to nie występowało w języku. Do XVI wieku jedynym aspektem szeroko pojętej resocjalizacji było po prostu oczekiwanie na wyrok, na przykład przez powieszenie, jednak nie było tak naprawdę możliwości zmiany tego wyroku. W średniowieczu kara opierała się na zadawaniu tortur i to jak najdłużej, aby człowiek odczuwał ból. Pod koniec XVI wieku powstały więzienia, które miały być miejscami zmiany zachowań, a ich działalność opierała się na pracy przymusowej więźniów. Zgodnie z bardziej postępowym podejściem, kara miała być nie tylko zemstą na jednostce, ale także metodą wychowania.  

Pierwsze takie więzienia z pracą przymusową powstały w Anglii i Holandii, natomiast w USA w 1682 roku powstał dokument o nazwie „Karta Penna”. To właśnie w tym dokumencie zaznaczono, że kary nie powinny odbierać więźniom zupełnie nadziei, a w zakładach karnych osadzeni powinni wykonywać prace społecznie użyteczne. Dodatkowo Penn zauważył, że spore znaczenie ma wyjście z więzienia za kaucją, czego echa wciąż są wyraźne w Stanach Zjednoczonych. Te założenia były podstawą systemu celkowego. Inaczej wyglądała sytuacja w systemie progresywnym i regresywnym, gdzie więźniów dzielono na kilka grup i stosowano różne reżimy karne. Każda osoba osadzona mogła przejść z jednej grupy do drugiej, a tym samym zmienić swoją sytuację na lepszą lub gorszą. Wraz z rozwojem kolejnych systemów resocjalizacji i zmianami w społeczeństwie, coraz większe znaczenie zaczęły mieć zakłady karne, a także różne metody zmiany zachowań i postaw więźniów. Powstały również specjalne ośrodki socjoterapii dla dzieci i młodzieży.  

Pojęcie resocjalizacji zostało wprowadzone tak naprawdę dopiero na przełomie XIX i XX wieku, wraz z rozwojem podejścia pozytywistycznego. W tamtym czasie uznano również, że wszystkie procesy takie jak oddziaływania wychowawcze, zarówno zamierzone, jak i niezamierzone, nazywane są mianem socjalizacji.

Kto może podlegać resocjalizacji? 

Obecnie resocjalizacja odbywa się przede wszystkim w zakładach karnych i poprawczych, ale także w szkole i zakładach pracy. Osobami, które zajmują się resocjalizacją są z jednej strony psychologowie, księża i pedagodzy, a z drugiej pracownicy zakładów karnych i poprawczych. Wszystkie osoby prowadzące resocjalizację powinny posiadać odpowiednie kompetencje twarde i miękkie. Do pierwszej grupy, czyli kompetencji twardych, można zakwalifikować ukończone studia z zakresu pedagogiki, kryminologii i resocjalizacji lub też studia podyplomowe. Z kolei kompetencje miękkie to przede wszystkim empatia, umiejętność wchodzenia w różne role społeczne, wysoki poziom komunikacji interpersonalnej, zdolność myślenia przyczynowo-skutkowego i logicznego.  

Zwykle w trakcie procesu resocjalizacji stosowane są konkretne metody, do których można zakwalifikować: rozmowy z daną osobą (na przykład skazanym), terapię psychologiczną połączoną z analizą osobowości, prowadzenie racjonalnej dyskusji, psychoterapię podtrzymującą, arteterapię (terapia sztuką), analizę odczuć danej osoby i jej motywacji do zmiany, zadania (na przykład prace społeczne), pomoc materialną. 

Resocjalizacji poddawana jest zarówno młodzież, jak i osoby dorosłe, a szczególnie osoby, które dokonały przestępstw. Ośrodki resocjalizacji dla dzieci i młodzieży, a także osób dorosłych, są bezpłatne. W niektórych krajach funkcjonują z kolei specjalne ośrodki tzw. ekowięzienia, o czym możesz przeczytać więcej w tym artykule na naszej stronie.  

Kiedy resocjalizacja jest skuteczna? 

W tym miejscu warto zastanowić się nad tym, od czego zależy skuteczność resocjalizacji. Przede wszystkim jednym z czynników jest proces wychowania i socjalizacji, odbywający się jeszcze przed rozpoczęciem samej resocjalizacji, a więc na przykład w domu rodzinnym i szkole. Niektóre osoby mają wykształcone zasady moralne, jednak popełniają jakiś czyn zabroniony. Szybko pojawia się jednak refleksja i chęć zmiany swojego zachowania. Kolejnym czynnikiem, wpływającym na skuteczność resocjalizacji jest stygmatyzacja społeczna osób, które są obecnie w zakładach karnych i poprawczych, a także z nich wychodzą. Ważne jest także podejście rodziny i społeczeństwa do osób, które wychodzą już z więzienia i wracają do codziennego funkcjonowania.  

Można uznać, że proces resocjalizacji dotyczy nie tylko osób wewnątrz zakładu karnego lub poprawczego, ale także tych, które już te zakłady opuściły. Nie zawsze możliwe jest zresztą dopasowanie się od nowa do wymagań społeczeństwa. Kobieta, której mąż lub partner, wraca z więzienia, może mieć problemy z porozumieniem się z nim. Człowiek, który przebywał przez kilka lub kilkanaście lat w zakładzie karnym ma zwykle inne podejście do świata i życia, a tym samym jego zachowania w znacznym stopniu mogą ulec zmianie. Czasami wspólne funkcjonowanie pary nie jest już możliwe.  

Z kolei kobieta, która wychodzi z zakładu karnego i chce dopasować się od nowa do społeczeństwa również może mieć poważne problemy. Niestety nie każda osoba ma wystarczającą samoświadomość i zrozumienie sytuacji, dlatego w niektórych przypadkach resocjalizacja w ogóle nie działa i dochodzi do recydywy, a więc powtórzonego zachowanie karanego więzieniem.  

Efektywność resocjalizacji jest sporym problemem od dawna, zwłaszcza że sytuacja raczej nie ulega polepszeniu.

Jakie ośrodki pomagają w resocjalizacji? 

W tym miejscu warto zastanowić się nad tym, czy można zwrócić się prywatnie do konkretnych placówek w celu pomocy osobom, które kwalifikują się do procesu resocjalizacji. Takie rozwiązanie jest możliwe w przypadku dzieci i młodzieży, a więc osób nieletnich. W takich przypadkach rodzice lub opiekunowie prawni mogą zgłosić swoje dziecko do Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego lub Młodzieżowego Ośrodka Socjoterapii. Pobyt w tych ośrodkach jest bezpłatny, jednak rodzice muszą pokryć koszt wyżywienia dla dzieci. W Polsce działają także zakłady poprawcze dla nieletnich, do których kierowane są osoby przez sąd.  

W przypadku osób dorosłych sytuacja wygląda inaczej, ponieważ placówki resocjalizacyjne to ośrodki w zakładach karnych i aresztach śledczych. Resocjalizacja dokonuje się więc zwykle już po wyroku. Możliwe jest jednak umieszczenie przestępców w ośrodkach detencyjnych, stworzonych specjalnie dla osób o dobrych rokowaniach, które mają dobrą prognozę resocjalizacyjną.  

W polskich aresztach tworzy się specjalne plany resocjalizacyjne dla przestępców. Plany te powstają przy współpracy skazanego i później są realizowane. W taką resocjalizację wchodzą zwykle takie metody jak prace społeczne, łożenie na rzecz swojej rodziny, rozmowy z psychologiem i terapie, radzenie sobie z autoagresją, a także zdobycie zawodu, udział w nauce różnych umiejętności. Po pół roku następuje weryfikacja tego, czy plany zostały zrealizowane i co dalej należy robić. Część skazanych jest aktywna w realizacji zadań, a część bierna (na przykład ze względu na wysoką demoralizację i brak motywacji).  

Wychowawca zajmuje się przede wszystkim inspirowaniem skazanych i wskazywaniem odpowiednich ścieżek dalszego rozwoju w zakresie resocjalizacji. Dodatkowo po pewnym czasie następuje przedstawienie wyników komisji penitencjarnej, w której udział biorą wychowawca i skazany. Komisja ocenia to, czego dokonała dana osoba i na tej podstawie może zalecić dalszą resocjalizację lub skrócenie kary. Cały opisany proces dotyczy tylko skazanych, a nie osób tymczasowo aresztowanych.

Zaostrzenie kodeksu karnego od marca 2023 roku – nowe przepisy  

W marcu 2023 roku wejdzie w życie zaostrzony kodeks karny. Zgodnie z jego postanowieniami, osoby w wieku 14 lat będą sądzone tak samo jak osoby dorosłe za najcięższe przestępstwa. Nowelizacja kodeksu karnego zwiększa również karę więzienia za zabójstwo z 25 do 30 lat, a dodatkowo nie będzie możliwości wcześniejszego zwolnienia w przypadku kary dożywocia. Wszystko to może doprowadzić do przeludnienia zakładów karnych. Zdaniem ekspertów obecnie brakuje współpracy pomiędzy Ośrodkami Pomocy Społecznej, policją, szkołami a poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, natomiast resocjalizacja nie jest wystarczająco skuteczna.  

Zgodnie z nowelizacją kodeksu karnego, już dzieci w wieku 10 lat będą poddawane resocjalizacji, jednak pedagogowie wskazują, że wiek ten jest zbyt niski, a życie w nowej sytuacji wprowadza nadmierny stres u tak młodych ludzi. Wychowankom często brakuje odpowiedniej diagnostyki, również w zakresie leczenia psychiatrycznego. Zdaniem ekspertów odpowiednia współpraca między szkołami, policją a psychologami, sprawiłaby, że w wielu przypadkach nie byłoby w ogóle potrzeby resocjalizacji wielu osób małoletnich. Właśnie dlatego nowe przepisy kodeksu karnego budzą wiele wątpliwości i kontrowersji. Bardzo duże znaczenie mają działania, których celem byłoby zwiększenie skuteczności resocjalizacji, zarówno wśród nastolatków, jak i osób dorosłych. 

Źródła: 

1. https://depot.ceon.pl/handle/123456789/3449 [dostęp: 03.02.2023]
2. https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=442185 [dostęp: 03.02.2023]
3. http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-5c4b924a-7912-45bf-9f25-af1448257a44 [dostęp: 03.02.2023] 
4. https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=599730 [dostęp: 03.02.2023]
5. https://wiadomosci.wp.pl/rewolucja-ziobry-nadchodzi-kierunek-w-resocjalizacji-nieletnich-sie-odwrocil-6855536671603264a [dostęp: 03.02.2023]
6. Fragment na temat tego, jak wyglądają pomagają ośrodki resocjalizacji (w kontekście osób dorosłych) pochodzi z rozmowy z osobą, pracującą w areszcie śledczym jako wychowawca.