Słuch fonematyczny, czyli odpowiedzialny za rozróżnianie fonemów

Słuch fonematyczny pozwala rozróżniać poszczególne głoski oraz sylaby. Jeśli dziecko ma z nim problem, w konsekwencji obserwuje się u niego np. kłopoty z nauką języków obcych czy też nieumiejętność tworzenia wypowiedzi – zarówno pisemnych, jak i ustnych. Czym właściwie jest słuch fonematyczny, co powoduje jego zaburzenia i jak go ćwiczyć? Odpowiedzi znajdziesz w artykule. 

Czym jest słuch fonematyczny? 

Słuch fonematyczny, określany też jako fonemowy lub mowny, to jeden z trzech typów słuchu, obok fizjologicznego oraz muzycznego. Biorąc pod uwagę definicję, mowa tu o umiejętności odróżniania fonemów, czyli najmniejszych elementów mowy, a więc głosek, sylab czy wyrazów. Aby jednak funkcjonował właściwie, konieczne jest utrwalenie wzorców słuchowych określonych głosek – odbywa się to w tzw. okolicy Wernickego, która zlokalizowana jest w lewej półkuli mózgu.  

Tego rodzaju słuch rozwija się naturalnie, podczas kontaktów z językiem, nie jest zatem cechą wrodzoną. Co więcej, słuch fonemowy wiąże się z umiejętnością określania zjawisk prozodycznych, a więc np. akcentu, intonacji, jak również i tempa. Obejmuje on również zdolność do rozróżniania dźwięków dźwięcznych od bezdźwięcznych. Jeśli jest on więc słabo rozwinięty u dziecka, to często myli ono ze sobą m.in. następujące głoski:  

• „t” z „d”, 
• „sz” z „s”, 
• „a” z „o”, 
• „k” z „g”, 
• „f” z „w”, 
• „c” z „ć”, 
• „b” z „p”. 

Co więcej, takie dziecko nie potrafi rozdzielać wyrazów na samogłoski, spółgłoski czy sylaby. To z kolei może wywoływać szereg problemów, które opisujemy poniżej, w tym kłopoty z nauką pisania oraz czytania. Kiedy kształtuje się słuch fonematyczny? Trwa to mniej więcej od 1. do około 6-7. roku życia, dlatego niezwykle istotne jest szybkie zdiagnozowanie problemu. Najczęściej następuje to w okresie przedszkolnym. 

Zaburzenia słuchu fonematycznego – objawy i skutki 

Zaburzenia słuchu fonematycznego mogą zapoczątkować wiele problemów, np.: 

• ubogie słownictwo, 
• zaburzenia rozwoju mowy, 
• „zjadanie” końcówek wyrazów, 
• skracanie wyrazów o skomplikowanej konstrukcji fonetycznej, 
• problemy z tworzeniem wypowiedzi pisemnych i ustnych, 
• problemy z rozumieniem mowy, 
• problemy z zapamiętywaniem i powtarzaniem trudnych wyrazów, 
• dysleksja, dysgrafia i dysortografia, 
• wady wymowy, 
• opóźniony rozwój mowy, 
• mylenie znaczenia wyrazów, które podobnie brzmią, 
• problemy z nauką języków obcych, 
• problemy z zapamiętywaniem poleceń, 
• łączenie przyimków z rzeczownikami (np. „wdomu”).

Ćwiczenia słuchu fonematycznego 

Aby zapobiec wyżej opisanym konsekwencjom, warto uczyć dziecko poprzez zabawę. Jak ćwiczyć słuch fonematyczny? Oto przykładowe zadania: 

• literowanie – to ćwiczenie polega na wybieraniu coraz dłuższych słów i proszeniu dziecka o przeliterowanie ich, 
• powtarzanie dźwięków – w tym przypadku dziecko powinno najpierw usłyszeć dany dźwięk lub ich ciąg, a następnie powtórzyć je dokładnie tak samo, 
• dokańczanie rymów – rodzic czyta rymowane wierszyki, a zadaniem dziecka jest dopowiadanie rymów, 
• zabawa kredkami – rodzic wypowiada zdanie na głos. Dziecko układa przed sobą tyle kredek, ile wyrazów usłyszy w danym zdaniu, 
• zabawa w urywane słowa – zadaniem dziecka jest dostrzeżenie, jakiej głoski brakuje w wyrazie, np. pierwszej głoski w wyrazach „dom”, „tata”, „herbata, 
• szukanie w słowach kryjących się wyrazów – dziecko ma za zadanie znaleźć w słowach inne słowa, np. słonia w wyrazie słońce, 
• dopowiadanie brakującego w zdaniu słowa – w tym przypadku dziecko musi dodać do zdania ostatnie słowo, np. w takim zdaniu, jak „niebo jest niebieskie, a trawa…”, 
• wymyślanie przedmiotów, których nazwa zaczyna się od określonej sylaby – tutaj trzeba dodać końcową sylabę do pierwszej, np. „pa” do „lam”, 
• sylabowa zgadywanka – w tym przypadku rodzic podaje jakiś wyraz, a dziecko wyklaskuje lub wystukuje tyle sylab, z ilu się on składa. 

Test na słuch fonematyczny 

Logopedzi dysponują profesjonalnymi testami na słuch fonematyczny, które umożliwiają jego badanie. Obecnie najczęściej stosuje się: 

• test do badania słuchu fonematycznego Ireny Styczek, 
• test do badania słuchu fonemowego i fonetycznego Bronisława Rocławskiego, 
• test do badania słuchu fonematycznego u dzieci oraz dorosłych Elżbiety Szeląg i Anety Szymanek.

Zaburzony słuch fonematyczny – przyczyny 

Nie poznano jednoznacznych przyczyn zaburzonego słuchu fonematycznego. Mówi się jednak, że mogą prowadzić do niego nieprawidłowości w obrębie układu słuchu, a więc np. schorzenia uszu, niedosłuchy. Inna teoria mówi o uszkodzeniach mózgu, które wiążą się z obniżoną sprawnością intelektualną. Problemy te mogą mieć również uwarunkowania genetyczne. Tymczasem słuch fonematyczny jest konieczny do tego, aby prawidłowo odbierać rzeczywistość, ma również ogromne znaczenie w procesie kształcenia się.  

Bibliografia: 

1. Kosztyła-Hojna B., Borys J., Zdrojkowski M., Duchnowska E., Kraszewska A., Wasilewska D., Zweier C., Midro A. T., Phoniatric, Audiological, Orodental and Speech Problems in a Boy with Cardio-Facio-Cutaneous Syndrome Type 3 (CFC 3) Due to a Pathogenic Variant in MAP2K1 – Case Study, The Application of Clinical Genetics 2021, 14, s. 389-398. 
2. Szelag E., Dacewicz A., Szymaszek A., Wolak T., Senderski A., Domitrz I., Oron A., The Application of Timing in Therapy of Children and Adults with Language Disorders, Frontiers in Psychology 2015, 6: 1714. 
3. Szyfter W., Kawczyński M., Magierska-Krzysztoń M., Drabent A., Sporna A., Ocena kształtowania się słuchu fonematycznego w grupie pacjentów zaimplantowanych wszczepem ślimakowym, Otolaryngologia Polska 2005, 59(4), s. 591-595.