Stan wegetatywny – przyczyny, objawy, leczenie i rokowania

Stan wegetatywny to sytuacja, w której pacjent ma zachowaną przytomność, ale nie ma świadomości. Może do tego dojść po urazie mózgu czy jego niedotlenieniu, a także po wybudzeniu się ze śpiączki. Pacjent samodzielnie oddycha, może wykonywać mimowolne ruchy oraz reagować na bodźce bólowe, nie ma natomiast świadomości otaczającego go świata. Rokowania zależą od czasu trwania stanu wegetatywnego oraz jego przyczyny.

Co to jest stan wegetatywny?

Stan wegetatywny (ICD10–G90) to brak świadomości przy jednoczesnym zachowaniu przytomności. Jak rozumieć ten stan? W pierwszej kolejności należy poznać definicje świadomości i przytomności. Świadomość to najwyższy stopień przytomności polegający na zdawaniu sobie sprawy z własnych czynów i myśli. Osoba świadoma wie, gdzie jest, kim jest i co się z nią dzieje. Utrata świadomości wiąże się z problemem z obiektywnym postrzeganiem upływu czasu, własnej osoby i otoczenia. Zachowana zostaje natomiast wrażliwość na bodźce dźwiękowe czy dotykowe. Przytomność jest natomiast zachowaniem kontaktu z otoczeniem, ale nie musi jej towarzyszyć świadomość miejsca i czasu.

Stan wegetatywny to przytomność bez świadomości, co oznacza, że chory nie ma świadomości własnej osoby i otoczenia, zachowuje natomiast rytm snu i czuwania, utrzymane są funkcje podwzgórza i pnia mózgu, w tym czynność oddechowa i termoregulacja. Chory samodzielnie oddycha, zachowane jest prawidłowe krążenie i trawienie, jednak pacjent nie kontaktuje się ze światem zewnętrznym. Gdy taki stan utrzymuje się przez 4 tygodnie, stwierdzany jest przetrwały stan wegetatywny, z kolei po upływie 3–6 miesięcy (w zależności od źródeł naukowych) diagnozowany jest utrwalony stan wegetatywny (permanentny).

Czym stan wegetatywny różni się od śpiączki? W śpiączce występują także zaburzenia świadomości, a dodatkowo chory jest nieprzytomny. Nie jest zachowany rytm snu i czuwania, chory nie wykonuje żadnych samoistnych ruchów.

Istnieje jeszcze jeden stan, z którym należy różnicować stan wegetatywny – to stan minimalnej świadomości. Mówimy o nim wówczas, gdy pojawiają się momenty świadomego kontaktu z otoczeniem, drobne ruchy czy gesty, zmiany w mimice twarzy, proste formy kontaktu słownego.

Jakie są przyczyny stanu wegetatywnego?

Do pojawienia się stanu wegetatywnego może dojść w efekcie jakiegokolwiek poważniejszego urazu mózgu. Stan wegetatywny po urazie mózgu pojawia się wówczas, gdy zachowane są czynności pnia mózgu i międzymózgowia, nie są natomiast zachowane funkcje kory mózgowej. Inną przyczyną stanu wegetatywnego może być niedotlenienie komórek mózgu w przebiegu zatrzymania oddechu lub zatrzymania akcji serca. Może pojawić się stan wegetatywny po udarze mózgu – zarówno krwotocznym, jak i niedokrwiennym. Także wybudzenie się ze śpiączki może prowadzić do wystąpienia stanu wegetatywnego. Do pojawienia się stanu wegetatywnego mogą przyczynić się również inne schorzenia, w przebiegu których dochodzi do uszkodzenia kory mózgu, bez uszkodzenia części centralnej. Mowa m.in. o nowotworach, infekcjach mózgu, krwotokach, zaawansowanej demencji, np. w przebiegu choroby Alzheimera.

Stan wegetatywny – objawy

Aby rozpoznać stan wegetatywny, należy dokonać wnikliwej oceny stanu pacjenta, a także wykonać odpowiednie badania diagnostyczne. Stan wegetatywny charakteryzuje się tym, że pacjent wydaje się być przytomny, ale brak jest oznak świadomości miejsca czy sytuacji. Możliwe jest, że pacjent otwiera oczy czy wykonywanie przez niego ruchów, na twarzy mogą pojawić się grymasy. Po zadziałaniu bodźca bólowego pojawia się odruchowa reakcja – grymas bólu czy wyprężenie ciała. Pacjent samodzielnie oddycha. W badaniu EEG wykazywana jest aktywność mózgu cechująca okresy czuwania i snu, jednak zapis ten różni się od zapisu u zdrowego człowieka. Ile trwa stan wegetatywny? Pacjent może przebywać w takim stanie przez wiele miesięcy, a nawet lat.

W przypadku śpiączki pacjent nie reaguje na żadne bodźce, w tym bodźce bólowe. Zapis EEG nie uwidacznia zmian charakterystycznych dla faz snu i czuwania. W związku z tak znacznymi różnicami między stanem wegetatywnym a śpiączką wegetatywną, różnicowanie tych dwóch stanów nie sprawia trudności. Problematyczne może być natomiast odróżnienie stanu wegetatywnego od stanu minimalnej świadomości. Pacjent w stanie wegetatywnym nie ma świadomości, natomiast w przebiegu stanu minimalnej świadomości pacjent daje subtelne oznaki świadomości otoczenia i samego siebie.

Stan wegetatywny – leczenie i rokowania

Zarówno osoby w stanie wegetatywnym, jak i w śpiączce wymagają odpowiedniego leczenia i rehabilitacji. Istnieją specjalne ośrodki rehabilitacyjne dla osób w śpiączce, a także placówki, gdzie realizowana jest rehabilitacja po wybudzeniu ze śpiączki. Opieka nad pacjentem w śpiączce czy stanie wegetatywnym sprowadza się przede wszystkim do stałego monitorowania stanu pacjenta oraz zaspokajania potrzeb życiowych. Konieczne jest nawadnianie, karmienie, dbanie o higienę chorego, profilaktyka odleżyn czy eliminowanie produktów przemiany materii. Ogromne znaczenie ma także rehabilitacja ruchowa i rehabilitacja neurologiczna osób w śpiączce lub w stanie wegetatywnym. Taka rehabilitacja osób w śpiączce ma na celu zapobieganie zanikom mięśni czy ich przykurczom, utrzymanie optymalnej ruchliwości stawów, a także profilaktykę powstawania zakrzepów.

Jak wybudzić kogoś ze śpiączki? Stosowana jest stymulacja mózgu i całego ciała odpowiednimi impulsami, a także rehabilitacja ruchowa oraz bodźcowanie wielozmysłowe (np. muzykoterapia). To, czy dojdzie do wybudzenia ze śpiączki zależy od wielu czynników, w tym przyczyny, jaka doprowadziła do śpiączki, a także czasu trwania śpiączki. Im cięższy uraz mózgu i im dłużej trwa śpiączka, tym gorsze rokowania.

Gdy zdiagnozowany zostanie stan wegetatywny, rokowania są następujące: jeśli stan wegetatywny trwa przez co najmniej trzy miesiące po niedotlenieniu mózgu lub rok po urazie czaszkowo-mózgowym, szansa na odwracalność uszkodzeń mózgu jest bliska zeru.

Źródła:

1. Jennett B. (2005), Thirty years of the vegetative state: clinical, ethical and legal problems, „Progress in Brain Research”, 150, 537–543.
2. Monti M. M., Laureys S., Owen A. M. (2010), Diagnosing the vegetative state, „British Medical Journal”, 341, 292–296.