Stereotypie ruchowe w zaburzeniach ze spektrum autyzmu

Stereotypie ruchowe to powtarzalne, rytmiczne i pozornie bezcelowe ruchy ciała, które mogą obejmować machanie rękami, kołysanie się czy kręcenie się w kółko. Choć występują u zdrowych dzieci jako istotny element naturalnego rozwoju, mogą stanowić objaw niektórych zaburzeń neurologicznych czy psychicznych, takich jak zespół Tourette’a czy spektrum autyzmu. W zależności od kontekstu stereotypie pełnią różne funkcje, pomagają chociażby w radzeniu sobie ze stresem i nadmiarem emocji. 

Jak dzielimy stereotypie ruchowe? 

Wspólną cechą stereotypii ruchowych jest powtarzalność nie tylko samego ruchu, ale też okoliczności, w jakich się pojawiają. W zależności od charakteru i przyczyn występowania, można podzielić stereotypie ruchowe na kilka podstawowych kategorii. 

Stereotypie pierwotne 

Stereotypie pierwotne występują u zdrowych dzieci i zazwyczaj mają charakter przejściowy. Do najbardziej typowych zachowań należą:  

• machanie rękami,  
• kręcenie włosów na palcu, 
• podskakiwanie.  

U większości dzieci tego rodzaju ruchy zanikają wraz z wiekiem. Jednak wielu dorosłych nadal może je mieć, szczególnie w chwilach dużego napięcia lub po prostu nudy. Często można spotkać osoby, które obgryzają paznokcie albo skubią swoje ubrania, to też zaliczamy do stereotypii ruchowych. 

Stereotypie wtórne 

Stereotypie wtórne związane są z wieloma zaburzeniami, w tym: 

• neurorozwojowymi – zespół Retta oraz Tourette’a, ADHD, niepełnosprawność intelektualna, problemy związane ze spektrum autyzmu, 
• chorobami neurologicznymi i metabolicznymi – choroba Parkinsona, zespół Angelmana, choroba Huntingtona, 
• niektórymi zaburzeniami psychicznymi – schizofrenia, PTSD (zespół stresu pourazowego), OCD (zaburzenia obsesyjno-kompulsywne). 

Stereotypie ruchowe u dzieci z autyzmem 

Nawet 88 proc. osób ze spektrum autyzmu przejawia stereotypie ruchowe. Stanowią one sposób na samoregulację oraz radzenie sobie z nadmiarem bodźców sensorycznych. Powtarzalne, bardzo często płynne ruchy, pomagają się uspokoić i wyciszyć. Do najczęściej występujących można zaliczyć chociażby: 

• energiczne machanie rękami, 
• klaskanie do swojego własnego rytmu, 
• kołysanie ciałem. 

Aczkolwiek każdy człowiek jest wyjątkowy i tak samo każdy człowiek ze spektrum autyzmu jest wprost niepowtarzalne. Niektórzy mogą kręcić głową, uderzać rękami o ściany czy nawet manipulować przedmiotami, np. obracając w rękach klocek albo pluszowego misia. 

Stereotypie ruchowe u niemowląt 

Niemowlęta to istna burza emocji i odruchów. Równocześnie z rozwojem fizycznym i emocjonalnym przejawiają stereotypie ruchowe, które są całkowicie naturalnym elementem wczesnego rozwoju. Mogą być absolutnie skrajne:  

• ssanie kciuka czy wkładanie paluszków do buzi (są to tzw. stereotypie ruchowe rąk), 
• chaotyczne machanie rączkami i nóżkami, 
• bujanie się przez dwie godziny w tym samym rytmie. 

Ruchy te odzwierciedlają sposób, w jaki maluch eksploruje swoje ciało oraz otaczający – absolutnie przytłaczający i początkowo niezrozumiały – świat. Dzidziuś stosuje samoregulację emocji i przetwarza bodźce sensoryczne przy pomocy stereotypii ruchowych. Większość dzieci przestaje wykonywać te powtarzalne ruchy między 2. a 3. rokiem życia, wtedy ich układ nerwowy zaczyna dojrzewać, a zdolności motoryczne i komunikacyjne coraz bardziej się rozwijają. 

Leczenie stereotypii ruchowych 

Proces leczenia zależy od przyczyny oraz wpływu stereotypii ruchowych na prawidłowe funkcjonowanie dziecka. W przypadku zdrowych maluchów o żadnej terapii nie powinno być mowy, jest to całkowicie naturalny etap rozwoju. Jednak stereotypie związane z zaburzeniami wymagają zastosowania kilku jednoczesnych form pracy. Do najbardziej popularnych należy zaliczyć:  

• terapię behawioralną, która skupia się na reakcjach związanych z bodźcami występującymi w otoczeniu, 
• techniki relaksacyjne, które uczą, jak kontrolować swoje emocje i w jaki sposób radzić sobie z nimi bez pomocy stereotypii ruchowych.  

Przed rozpoczęciem jakikolwiek terapii należy skonsultować się ze specjalistą zajmującym się dziecięcymi stereotypiami oraz pamiętać, że nie każde takie zachowanie musi oznaczać zaburzenia. 

Bibliografia: 

1.  Bauman M. L., Kemper T. L., The Neurobiology of Autism, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2005. 
2. https://www.ninds.nih.gov/health-information/disorders/rett-syndrome [dostęp 12.02.2025]. 
3. Leekam S. R., Prior M. R., Uljarevic M., Restricted and Repetitive Behaviors in Autism Spectrum Disorders: A Review of Research in the Last Decade, Psychological Bulletin 2011, 137(4), pp. 562-593. 
4. Rapp J. T., Vollmer T. R., Stereotypy I: a review of behavioral assessment and treatment, Research in Developmental Disabilities 2005, 26(6), pp. 527-547.