Szkoła dla każdego. Jak działa edukacja włączająca?

Edukacja włączająca to podejście w procesie kształcenia i wychowania, którego celem jest zwiększanie szans edukacyjnych wszystkich uczniów poprzez zapewnienie im warunków rozwijania indywidualnego potencjału. Z założenia dąży ona do integracji dzieci w środowisku szkolnym, niezależnie od ich potrzeb czy zdolności.

O co chodzi w edukacji włączającej?

Edukacja włączająca polega na dostosowaniu systemu edukacji do potrzeb uczniów, a nie odwrotnie. Zakłada, że każde dziecko ma prawo do nauki w swoim lokalnym środowisku, wraz z rówieśnikami. W Polsce zaczęto ją wdrażać po 2010 roku, kiedy to Ministerstwo Edukacji Narodowej zainicjowało działania mające na celu integrację uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w szkołach ogólnodostępnych. Od tamtej pory sukcesywnie wprowadzane są reformy.

Dla kogo jest edukacja włączająca?

Omawiany model nauczania obejmuje wszystkich uczniów, niezależnie od predyspozycji i trudności z nauką. Szczególnie istotny jest jednak dla dzieci i młodzieży wymagających dodatkowego wsparcia w procesie edukacyjnym. W szczególności skierowany jest do:

• uczniów z niepełnosprawnościami,
• dzieci, które mają trudności w nauce,
• osób w spektrum autyzmu,
• uczniów z zaburzeniami emocjonalnymi,
• dzieci migrantów,
• uczniów z problemami społecznymi,
• wszystkich, którzy wymagają indywidualnego podejścia w procesie nauczania.

Dzięki temu można zapewnić każdemu dziecku równe szanse edukacyjne i pełną integrację ze społecznością szkoły.

Edukacja włączająca w przedszkolu

Edukacja włączająca w przedszkolu odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu postaw akceptacji i równości już od najmłodszych lat. Dzięki temu modelowi nauczania dzieci z różnorodnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym z niepełnosprawnościami, zaburzeniami rozwojowymi czy trudnościami w nauce, mogą uczyć się i rozwijać w jednym wspólnym środowisku wraz ze zdrowymi rówieśnikami.

Przedszkola włączające dostosowują metody dydaktyczne, organizację przestrzeni oraz narzędzia edukacyjne tak, aby każde dziecko miało możliwość pełnego uczestnictwa w zajęciach. Ważnym elementem jest także współpraca nauczycieli z terapeutami oraz rodzicami, co pozwala na skuteczniejsze wsparcie rozwoju dzieci i budowanie ich poczucia przynależności do grupy.

Edukacja włączająca – przykłady wdrożeń

Dostosowanie metod i form pracy do indywidualnych potrzeb uczniów pozwala na efektywne wspieranie ich rozwoju. Każde dziecko ma inne predyspozycja i zmaga się z różnymi wyzwaniami edukacyjnymi, dlatego kluczowe jest elastyczne podejście do nauczania. Może to obejmować m.in.:

• dostosowane tempo nauki,
• wykorzystywanie różnych strategii dydaktycznych,
• stosowanie nowoczesnych narzędzi edukacyjnych, które wspomagają uczniów z niepełnosprawnościami.

Istotne jest także zapewnienie wsparcia w postaci nauczyciela wspomagającego i terapeutów, którzy aktywnie pomagają w realizacji indywidualnych ścieżek kształcenia.

Tworzenie zespołów interdyscyplinarnych to podstawa edukacji włączającej. W praktyce oznacza to współpracę pedagogów, psychologów, terapeutów oraz logopedów, którzy wspólnie opracowują plany dla uczniów ze specjalnymi potrzebami. Takie podejście pozwala na dostosowanie metod nauczania i jednocześnie zapewnia kompleksowe wsparcie, uwzględniając mocne strony dziecka oraz obszary wymagające dodatkowego wsparcia.

Jak podaje Ministerstwo Edukacji Narodowej, edukacja włączająca wymaga także odpowiednich warunków architektonicznych i technicznych, umożliwiających swobodne poruszanie się oraz korzystanie z infrastruktury przez wszystkich uczniów, niezależnie od ich ograniczeń fizycznych. W szkołach powinny znajdować się wobec tego:

• podjazdy dla wózków,
• windy,
• szerokie drzwi,
• specjalnie dostosowane toalety.

Oprócz tego istotne jest dostosowanie sal lekcyjnych, np. poprzez zapewnienie cichej przestrzeni dla uczniów ze spektrum autyzmu czy korzystanie z technologii wspomagających naukę, takich jak aplikacje albo materiały dydaktyczne w wersji elektronicznej.

Edukacją włączająca – wady i zalety

Edukacja włączająca ma zarówno pozytywne, jak i negatywne aspekty, które warto rozważyć przed jej wdrożeniem. Z jednej strony pozwala na rozwój społeczny, integrację i równy dostęp do edukacji, z drugiej jednak może wiązać się z wyzwaniami organizacyjnymi i koniecznością dostosowania systemu nauczania do zróżnicowanych potrzeb uczniów.

Do głównych zalet edukacji włączającej można zaliczyć:

• rozwój empatii i tolerancji u dzieci – uczniowie już od najmłodszych lat uczą się akceptacji różnorodności, co sprzyja budowaniu otwartego i tolerancyjnego społeczeństwa,
• poprawa umiejętności społecznych – współpraca z różnymi osobami rozwija kompetencje interpersonalne, uczniowie uczą się komunikacji, współpracy i rozwiązywania konfliktów w zróżnicowanym środowisku,
• wzrost poczucia własnej wartości – uczniowie czują się akceptowani i doceniani, co pozytywnie wpływa na ich samoocenę. Widoczna jest również większa motywacja do nauki i chęć uczestnictwa w życiu szkoły.

Do trudności, z jakimi można się spotkać w przypadku edukacji włączającej, należy zaliczyć:

• brak odpowiednich zasobów – niewystarczające wsparcie finansowe i kadrowe może utrudniać skuteczne wdrożenie edukacji włączającej. Wiele szkół po prostu nie ma dostępu do specjalistów i odpowiednich materiałów dydaktycznych,
• trudności w dostosowaniu programu nauczania – konieczność modyfikacji treści i metod nauczania może stanowić poważne wyzwanie dla nauczycieli, zwłaszcza tych, którzy nie mają odpowiedniego przygotowania do pracy w różnorodnym środowisku,
• potencjalne problemy z integracją – nie zawsze udaje się osiągnąć pełną integrację uczniów, co może prowadzić do izolacji niektórych z nich. Uczniowie o specjalnych potrzebach mogą nadal czuć się wykluczeni, jeśli nie zostaną stworzone odpowiednie warunki dla ich pełnego uczestnictwa w edukacji i życiu społecznym szkoły.

Bariery edukacji włączającej

Każda zmiana musi być wprowadzona małymi krokami. Brak akceptacji i zrozumienia dla idei edukacji włączającej wśród rodziców, nauczycieli czy uczniów stanowi istotną barierę. Niektóre osoby obawiają się, że włączenie uczniów ze specjalnymi potrzebami do klasy może wpłynąć negatywnie na poziom nauczania. Do tego:

• brak odpowiedniego przeszkolenia i wsparcia dla nauczycieli w zakresie pracy z uczniami o specjalnych potrzebach,
• niedostosowane budynki szkolne, które mogą utrudniać pełne uczestnictwo wszystkich uczniów w życiu szkoły.

Wiele placówek nadal nie jest w pełni dostosowanych do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, co prowadzi do wykluczenia ich z niektórych aktywności odbywających się w szkole lub na jej terenie.

Bibliografia:

1. https://www.gov.pl/web/edukacja/edukacja-wlaczajaca [dostęp 20.03.2025].
2. Nowak A., Edukacja włączająca w opiniach nauczycieli – doniesienia z badań, Studia Pedagogiczne (Kielce) 2020.
3. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych, Dz.U. 2010 nr 228 poz. 1490.