Terapia behawioralna dzieci z autyzmem jako forma terapii

Zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD) stanowią coraz częstszy problem diagnostyczny, obejmujący ok. 1-2 proc. populacji dziecięcej na świecie. Wczesna diagnoza i odpowiednia terapia pozwalają podnieść jakość życia pacjentów. Szczególnie terapia behawioralna jest rekomendowana w celu poprawy codziennego funkcjonowania, nauki oraz zrozumienia interakcji społecznych, które nawet dla osób zdrowych często są trudne. 

Podstawowe zasady terapii behawioralnej 

Terapia behawioralna (ang. behavior therapy) opiera się na zasadach behawioryzmu, według którego zachowania są kształtowane przez środowisko i mogą być modyfikowane za pomocą odpowiednich indywidualnych zajęć. Metoda koncentruje się na analizie zachowania oraz stosowaniu tzw. technik wzmacniania pozytywnego, do których można zaliczyć następujące elementy: 

• pochwały i uznanie – nagradzanie dziecka miłym słowem za dobre zachowanie, 
• nagrody materialne – np. naklejki, zabawka lub obejrzenie ulubionej bajki traktowane jest jako nagroda i zachęta do kolejnych pozytywnych zachowań, 
• system żetonowy – maluch zbiera punkty za dobre uczynki i pomoc w codziennych czynnościach, punkty można wymienić na nagrody (od lizaka aż po wizytę w kinie), 
• uśmiech, aprobata i przytulenie – wartość jest związana z interakcją z drugą osobą i może przybrać dowolną formę, taką jak przytulenie czy nawet zwykły uśmiech. Jest to szczególnie istotne we współczesnym, zabieganym świecie. 

Wzmacnianie pozytywne rozwija pożądane reakcje i pomaga redukować te nieakceptowalne poprzez nienagradzanie ich. Należy jednak pamiętać, iż rdzeniem skutecznej terapii behawioralnej jest indywidualne podejście oraz systematyczna praca z dzieckiem. 

Kluczowe założenia terapii behawioralnej  

Celem skutecznej terapii behawioralnej jest przede wszystkim rozwijanie umiejętności, które są niezbędne do samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie. Obejmuje to nie tylko komunikację i rozwój zdolności społecznych, ale też samodzielność czy redukcję zachowań, które wpływają negatywnie na otoczenie. Metoda skupia się również na szeroko pojętych umiejętnościach akademickich, takich jak: 

• czytanie i pisanie – rozumienie tekstu czy formułowanie swoich przemyśleń na podstawie tekstu, 
• matematyka – liczenie, rozwiązywanie problemów matematycznych, co przekłada się na rozwój logicznego myślenia, 
• zdolności poznawcze – analiza otrzymanych informacji, koncentracja na wykonywanej pracy i zapamiętywanie, 
• praca w grupie – przestrzeganie zasad panujących w klasie oraz współpraca z innymi dziećmi np. przy zadaniu wykonywanym w grupie. 

Dzieci z ASD bardzo często napotykają trudności w dostosowywaniu się do zmian i przyswajaniu nowych umiejętności, dlatego terapia behawioralna kładzie duży nacisk na stopniowe i jednocześnie płynne wprowadzanie nowych zachowań i ich utrwalanie. 

Na schemacie przedstawiono myśli, [link id="9870"]emocje[/link] i zachowania. Każdy z elementów wskazuje na pozostałe. Fot. AdobeStock

Eliminacja tak zwanych zachowań trudnych 

Niepożądane zachowania, takie jak agresja wobec otoczenia, autoagresja czy nadmierna impulsywność, są bardzo często obecne u dzieci z ASD. Terapia behawioralna stara się je eliminować i zastępować innymi, mniej inwazyjnym oraz społecznie akceptowalnymi. Do sposobów, które stosowane są najczęściej, można zaliczyć chociażby: 

• strategie zastępcze – jest to nauka alternatywnych sposobów radzenia sobie z emocjami i napotkanymi trudnościami, np. zamiast uderzenia, dziecko może wyrazić frustrację słowami, 
• techniki samoregulacji – dziecko uczy się rozpoznawać swoje odczucia, stosować techniki relaksacyjne oraz korzystać z narzędzi wspomagających takich jak harmonogramy wizualne czy ćwiczenia oddechowe, 
• konsekwencja i przewidywalność – maluchy z ASD często reagują lepiej na jasno określone zasady, a regularne stosowanie technik terapeutycznych w naturalny sposób redukuje niepożądane zachowania. 

Utrwalanie efektów terapii w różnorodnym środowisku  

Aby terapia behawioralna była skuteczna, nie może być sterylna. Nauka konkretnych zachowań w zaciszu gabinetu terapeutycznego czy domu nie zawsze przekłada się na efekty w miejscu takim jak szkoła albo chociażby sklep spożywczy. Trzeba ją stosować wszędzie, gdzie tylko to możliwe. Wtedy dziecko będzie mogło zastosować nabyte, często jeszcze niezrozumiałe umiejętności w różnych miejscach. W tym celu terapeuci współpracują z rodziną i nauczycielami. 

Główne obszary zastosowania terapii behawioralnej  

Terapia behawioralna dotyka wszystkich aspektów życia osoby z ASD, skupiając się oczywiście na rzeczach, które warto zmienić. Każdy człowiek jest inny, nie inaczej wygląda sytuacja z autystycznymi maluchami – jeden potrafi sam zrobić zakupy, drugi natomiast radzi sobie doskonale w szkole. Obszary życia, na których skupia się terapia, można podzielić na kilka podstawowych kategorii: 

• edukacja – rozwijanie umiejętności akademickich, takich jak liczenie, czytanie i pisanie poprzez dostosowanie metod nauczania oraz indywidualne podejście do dziecka, 
• relacje społeczne – interakcje z rówieśnikami, odpowiednie wyrażanie emocji i komunikowanie swoich potrzeb w sposób akceptowalny społecznie, 
• codzienne funkcjonowanie – samodzielność w codziennych czynnościach, takich jak higiena osobista, przygotowywanie posiłków, ubieranie się i planowanie swojego dnia, 
• terapia zaburzeń współwystępujących – dzieci z ASD często posiadają dodatkowe trudności takie jak lęki, nadwrażliwość sensoryczną czy zaburzenia uwagi. Terapia pomaga w ich redukcji, wspierając stabilność emocjonalną i lepsze funkcjonowanie w codziennym życiu. 

Terapia behawioralna dla dzieci z autyzmem opiera się w głównej mierze na Stosowanej Analizie Zachowania (ang. Applied Behavior Analysis, ABA), której rozwój przypisuje się norwesko-amerykańskiemu psychologowi Ivarowi Lovaasowi. Swoje badania rozpoczął w latach 60. XX w. na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles.  

W 1987 roku opublikował przełomowe badanie, które wykazało, że intensywna terapia behawioralna (ok. 40 godzin tygodniowo) może znacząco poprawić funkcjonowanie dzieci z autyzmem, a nawet umożliwić niektórym z nich naukę w normalnej szkole.  

Jego podejście bazowało w głównej mierze na zasadach warunkowania instrumentalnego B. F. Skinnera i koncentrowało się przede wszystkim na wzmacnianiu pozytywnych zachowań oraz eliminacji tych uznawanych za niepożądane. Metoda Lovaasa była pionierska, do dziś stanowi swoisty fundament terapii behawioralnej. 

Bibliografia: 

1. Bombińska-Domżał A., Zaburzenia ze spektrum autyzmu – analiza różnic i podobieństw głównych nurtów terapeutycznych behawioralnego, poznawczego i neurorozwojowego w praktyce edukacyjne, Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia Paedagogica 2019, tom 12. 
2. Suchowierska M., Ostaszewski P., Bąbel P., Terapia behawioralna dzieci z autyzmem: teoria, badania i praktyka stosowanej analizy zachowania, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2012. 
3. Zawidniak N., Krakowski model terapii dzieci z autyzmem w oparciu o stosowaną analizę zachowania, Sztuka Leczenia 2012, nr 3-4, str. 69-84.