Tężec – objawy, szczepionka, profilaktyka zakażenia

Tężec to choroba wywoływana przez bakterię – laseczkę tężca. Zakażenie następuje poprzez kontakt uszkodzonej skóry z glebą lub przedmiotami zanieczyszczonymi zarodnikami bakterii. Objawy tężca pojawiają się zwykle po 3 tygodniach od zakażenia. Mogą obejmować okolicę zranienia, cały organizm lub układ nerwowy. Znajomość pierwszych objawów tężca pozwala na wdrożenie szybkiego leczenia. Profilaktyka choroby opiera się na wykonywaniu szczepionki na tężec należącej do kalendarza szczepień obowiązkowych.

Co to jest tężec?

Tężec to choroba wywołana przez bakterię Clostridium tetani (laseczkę tężca). Do zakażenia dochodzi przez zanieczyszczenie rany. Namnażające się drobnoustroje wytwarzają toksynę, która atakuje komórki nerwowe, głównie te odpowiadające za ruch i pracę mięśni. To wywołuje charakterystyczne objawy tężca w postaci skurczów i prężenia mięśni.

Przyczyny tężca

Do zakażenia tężcem dochodzi w wyniku kontaktu otwartej rany człowieka z zanieczyszczonymi przedmiotami lub ziemią, w której znajdują się wydalane ze zwierzęcymi odchodami bakterie. Laseczki tężca wytwarzają przetrwalniki mogące pozostawać w środowisku przez wiele lat. W ranie dochodzi do namnażania się bakterii.

Najbardziej na zakażenie narażone są osoby, które zranią się podczas pracy z ziemią (np. w ogrodzie), a od ponad 10 lat nie były szczepione przeciw tężcowi. Grupę ryzyka stanowią pacjenci z głębokimi ranami, zanieczyszczonymi uszkodzeniami skóry, ranami zawierającymi ciało obce, a także z ranami powstałymi w wyniku oparzeń.

Co dzieje się po zakażeniu tężcem? Bakteria produkuje toksynę, która przedostaje się do układu nerwowego i tam w połączeniach między neuronami blokuje wydzielanie substancji neuroprzekaźnikowych. To skutkuje wystąpieniem objawów choroby.

Tężec – pierwsze objawy

Między wniknięciem patogenu do organizmu a pojawieniem się pierwszych symptomów choroby mija zwykle od dwóch do nawet kilkudziesięciu dni. U większości osób dolegliwości pojawiają się zwykle po około 3 tygodniach od urazu. Pierwsze objawy tężca nie są charakterystyczne i przypominają raczej grypę. Osoba chora:

• czuje się rozbita,
• boli ją głowa,
• jest rozdrażniona,
• ma problemy ze snem,
• nadmiernie się poci.

W okolicy rany może pojawić się drętwienie i mrowienie oraz wzmożone napięcie mięśni, a niekiedy także skurcze. Na tym etapie choroba nasila się lub ustępuje. Nie wszystkie objawy muszą wystąpić jednocześnie. Pojawienie się nawet jednego z nich, jeżeli poprzedzało go zranienie skóry, powinno być powodem wizyty lekarskiej.

Klinicznie wyróżnia się cztery postacie tężca:

1. miejscową,
2. uogólnioną,
3. mózgową,
4. noworodkową.

Objawy tężca – postać miejscowa

Postać miejscowa to najłagodniejsza forma, którą przyjmuje tężec. Objawy dotyczą głównie okolicy zakażonej rany. Pojawia się silny ból, drętwienie i sztywność mięśni, a niekiedy także bolesne skurcze. Czucie skóry wokół zranienia jest zaburzone, może być ona przeczulona. Dolegliwości utrzymują się zwykle przez kilka tygodni i ustępują samoistnie na skutek wytworzonej przez układ immunologiczny odporności przeciw toksynom. Zdarza się, że tężec miejscowy przekształca się w uogólnioną formę choroby.

Objawy tężca – postać uogólniona

Uogólniona postać choroby zdarza się najczęściej. Początkowe objawy tężca uogólnionego nie są charakterystyczne: występuje ból głowy, rozdrażnienie i napięcie mięśni w różnych częściach ciała. Następnie pojawiają się silne skurcze mięśni, utrzymujące się przez kilka minut.

U większości osób pierwszym symptomem świadczącym o tym, że doszło do zakażenia laseczką tężca, jest tak zwany uśmiech sardoniczny. Jest to przymusowy grymas twarzy spowodowany silnym napięciem i skurczem mięśni mimicznych. Z tego samego powodu pojawia się także szczękościsk. W miarę rozwoju choroby dochodzi do sztywności różnych grup mięśni we wszystkich częściach ciała. 

Najbardziej charakterystycznym objawem tężca jest łukowate wygięcie ciała do tyłu i wyprost kończyn dolnych i górnych (tak zwane opistotonus). W tym przypadku skurczowi ulegają wszystkie mięśnie. Zbyt silny skurcz może spowodować złamanie kręgosłupa, a wzmożone napięcie niekiedy jest przyczyną drgawek. 

Najbardziej niebezpieczne są sztywność i skurcze mięśnie karku i szyi. Ich napięcie powoduje zaburzenia połykania, uszkodzenia języka, a w ciężkich postaciach tężca nawet zatrzymanie oddechu (jeżeli dojdzie do zajęcia mięśni oddechowych i krtani). Tężec powoduje zaburzenia układu autonomicznego (który odpowiada za regulację rytmu serca, ciśnienia tętniczego krwi i temperatury ciała), co może być przyczyną nagłego zatrzymania krążenia i zgonu.

Tężec mózgowy

Tężec mózgowy pojawia się zwykle, jeżeli doszło do uszkodzenia tkanek w obrębie głowy. Bakterie zajmują wyłącznie nerwy czaszkowe, głównie nerw twarzowy, który odpowiada za ruch mięśni, czucie oraz wydzielanie łez i śliny. Dochodzi do osłabienia mięśni twarzy, a tym samym osłabienia żucia i połykania. Prowadzić to może to do zachłystowego zapalenia płuc, które zaburza procesy oddychania.

Tężec noworodkowy

Tężec noworodkowy jest specyficzną formą tężca. Występuje u dzieci, których matki nie zostały uodpornione na tę chorobę, a tym samym nie przekazały noworodkowi swoistych przeciwciał. Powodem zakażenia jest zwykle zainfekowanie kikuta pępowiny. Pierwszym objawem tężca noworodkowego jest niechęć do ssania. Następnie pojawiają się bolesne skurcze mięśni całego ciała i uogólniona sztywność. Poza tym pojawia się wzrost ciśnienia tętniczego i przyspieszenie akcji serca. Silne napięcie mięśni może prowadzić do złamań kości lub kręgosłupa. Śmiertelność w przypadku tego rodzaju tężca jest wysoka i sięga nawet 90 proc.

Kiedy zgłosić się do lekarza?

Porady lekarskiej warto zasięgnąć w przypadku podwyższonego ryzyka wystąpienia tężca:

• jeśli doszło do głębokiego zranienia,
• jeśli rana jest zabrudzona lub znajduje się w niej ciało obce,
• jeśli nie otrzymałaś wszystkich obowiązkowych dawek szczepionki przeciwko tężcowi (lub nie jesteś pewna, czy zostałaś zaszczepiona).

Bezzwłocznie zadzwoń po pogotowie, jeśli u ciebie lub innej osoby z obecnym lub przebytym w ostatnim czasie uszkodzeniem skóry wystąpią objawy tężca, takie jak silna sztywność mięśni lub skurcze.

Leczenie tężca

Leczenie tężca przynosi dobry skutek w przypadku 50-70 proc. zakażonych, pozostali pacjenci niestety umierają. Prowadzi się je w szpitalu, na oddziale intensywnej terapii. Leczenie tężca opiera się na zastosowaniu surowicy przeciwtężcowej, środków przeciwbólowych oraz zapobieganiu objawom uszkodzenia układu nerwowego. Czasami pomocniczo podawane są antybiotyki.

Profilaktyka tężca

Profilaktyka tężca polega na uodpornieniu za pomocą szczepionek podawanych zgodnie z kalendarzem szczepień. Po ostatniej z nich nabywa się odporność na 10–12 lat. Po tym czasie należy ponownie się zaszczepić, aby podtrzymać uodpornienie.

Na chorobę szczególnie narażone są osoby uprawiające ogródek i stosujące nawozy naturalne, dlatego w tej grupie osób bardzo istotne jest regularne poddawanie się szczepieniom.

W przypadku osób nieszczepionych, u których nastąpiło uszkodzenie skóry, bardzo ważne jest jak najszybsze oczyszczenie rany (np. umycie wodą z mydłem). Woda utleniona nie zabija zarodników laseczki tężca.

Cięższe, głębokie i rozległe zranienia powinien opatrzyć chirurg. Nawet z niewielkim, ale zanieczyszczonym ziemią skaleczeniem warto w ciągu 6 godzin zgłosić się do lekarza, który może zdecydować o podaniu zastrzyku przeciwtężcowego zawierającego przeciwciała (antytoksynę przeciwtężcową), zapobiegając ewentualnemu rozwojowi choroby. Kiedy należy podać zastrzyk przeciwtężcowy? 

Jeśli osoba, która po zranieniu miała kontakt z zanieczyszczoną ziemią, była szczepiona przeciwko tężcowi do 5 lat wcześniej, podanie antytoksyny (surowicy) przeciwtężcowej nie jest konieczne.

Jeżeli szczepienie odbyło się 5-10 lat wcześniej, w razie zagrożenia zakażeniem należy podać 1 dawkę szczepionki na tężec.

Jeśli od szczepienia minęło więcej niż 10 lat, a ryzyko zachorowania na tężec jest duże, wraz z dawką szczepionki podaje się antytoksynę przeciwtężcową (w postaci zastrzyku przeciwtężcowego). Osoba dorosła nigdy nieszczepiona oprócz przyjęcia dawki szczepionki i antytoksyny powinna kontynuować szczepienia zgodnie ze schematem (2. dawka po 4-6 tygodniach, 3. dawka po 6-12 miesiącach).

Jak każdy lek, także zawierający antytoksynę zastrzyk przeciw tężcowi może mieć skutki uboczne. Do powikłań po zastrzyku przeciwtężcowym należą:

• ból i tkliwość w miejscu ukłucia,
• gorączka,
• nudności,
• wymioty.

Szczepionka na tężec

W kalendarzu szczepień dziecka znajdują się obowiązkowe szczepienia przeciwko tężcowi wykonywane z użyciem szczepionki inaktywowanej. Zawiera ona anatoksynę przeciwtężcową otrzymywaną z toksyny tężcowej, którą pozbawia się właściwości chorobotwórczych.

Przeciwko tężcowi szczepi się dzieci w wieku:

• 2, 3-4, 5, 16-18 miesięcy życia (szczepienia podstawowe),
• 16, 14 miesięcy życia i 19 lat (dawki przypominające).

To właśnie dzięki wprowadzeniu obowiązkowych szczepień liczba zakażeń tężcem od wielu lat utrzymuje się w Polsce na stałym, niskim poziomie. Obecnie szczepienie przeciw tężcowi obejmujące dzieci i młodzież do ukończenia 19. roku życia jest realizowane w postaci szczepionki skojarzonej przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTP/DTaP) lub jako szczepionka monowalentna T (tylko przeciw tężcowi).

Osoby dorosłe, które wcześniej nie zostały zaszczepione, powinny przyjąć szczepionki w 3 dawkach – zalecany odstęp między dwiema pierwszymi to 4-6 tygodni, trzecia jest podawana po 6-12 miesiącach. 

Szczepienie na tężec uznaje się za bezpieczne. Do skutków ubocznych szczepionki przeciw tężcowi zaliczyć można łagodne odczyny miejscowe:

• ból w miejscu podania,
• zaczerwienienie,
• bolesny obrzęk.

Szczepienia wykonywane według kalendarza szczepień są bezpłatne. Cena szczepionki na tężec wykonywanej nieobowiązkowo to około 25-40 zł (za 1 dawkę).

Warto wiedzieć, że przebycie tężca nie chroni przed kolejnym zachorowaniem, a szczepienie nie zapewnia odporności na zawsze. Jej poziom zmniejsza się z upływem czasu, przez co potrzebne są dawki przypominające – zalecane do przyjmowania osobom dorosłym co 10 lat. Ryzyko zakażenia bakteriami tężca jest możliwe przy każdym zranieniu.

Obecnie wśród chorych przeważają osoby powyżej 60. roku życia, które nie szczepiły się od dawna. Szczepienia seniorów powinny być dla nich (i ich bliskich) jednym z priorytetów związanych z ochroną zdrowia.

Powyższy artykuł ma charakter informacyjny i nie zastępuje porady lekarskiej.

Źródła:

1. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny (2020) Szczepionka przeciw tężcowi.
2. National Health Service (2020) Tetanus.