Dlaczego antybiotyki nie zawsze działają?

Antybiotyki zrewolucjonizowały medycynę XX wieku, pozwalając wyleczyć wiele dotychczas śmiertelnych chorób. Nadal są jedną z najważniejszych grup leków, jednak z ich stosowaniem wiąże się sporo kontrowersji. Jak działają antybiotyki i kiedy należy je przyjmować? Poznaj prawidłowy sposób stosowania tych substancji oraz działania niepożądane, jakie mogą wywołać. Czym jest antybiotykooporność i czy możemy coś z nią zrobić? 

Jak działa antybiotyk? Na wirusy czy bakterie? 

Antybiotyki to leki, które zwalczają infekcje bakteryjne. Poszczególne substancje mają różne mechanizmy działania, jednak wszystkie w konsekwencji zabijają te szkodliwe drobnoustroje lub hamują ich rozmnażanie. Co ważne, antybiotyki nie działają na wirusy (mają one całkowicie inną budowę niż bakterie), dlatego nie powinny być stosowane w leczeniu przeziębienia, grypy czy innych infekcji o podłożu wirusowym. Są za to skuteczne w zwalczaniu zakażeń bakteryjnych, m.in.: 

• skóry i tkanek miękkich, np. liszajec, róża, 
• układu oddechowego, np. zapalenie płuc, krztusiec, angina paciorkowcowa, 
• układu moczowego i rozrodczego, np. zakażenie pęcherza moczowego, rzeżączka, 
• oczu, np. zapalenie spojówek, 
• układu nerwowego, np. zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, 
• układu pokarmowego, np. dur brzuszny, 
• układu krwionośnego, np. sepsa. 

Najczęściej stosowane antybiotyki 

Pierwszym odkrytym antybiotykiem była penicylina G, która jest do dziś stosowana w lecznictwie, chociaż w ograniczonym stopniu. Wynika to z dwóch czynników – rosnącej oporności bakterii na antybiotyki oraz nowych, bezpieczniejszych i bardziej skutecznych alternatyw. Na bazie penicyliny opracowano wiele jej pochodnych, z których najpopularniejsze są obecnie amoksycylina oraz fenoksymetylopenicylina. Oprócz nich wyróżniamy też wiele innych grup antybiotyków, m.in.: 

• cefalosporyny, np. cefuroksym, 
• tetracykliny, np. doksycyklina, 
• makrolidy, np. azytromycyna, 
• linkozamidy, np. klindamycyna, 
• fluorochinolony, np. cyprofloksacyna, 
• aminoglikozydy, np. gentamycyna, tobramycyna. 

Antybiotyki mogą mieć wąskie lub szerokie spektrum działania. Oznacza to, że niektóre  z nich są skuteczne wobec niewielkiej grupy bakterii, np. wspomniana wcześniej penicylina G zwalcza paciorkowce, niektóre szczepy gronkowców i bakterie beztlenowe. Z kolei azytromycyna charakteryzuje się szerokim spektrum działania, przez co jest stosowana w leczeniu różnych infekcji, np. skóry, dróg oddechowych czy narządów płciowych. Dlatego bardzo ważny jest dobór antybiotyku. Żeby leczenie zadziałało, musi on być skuteczny wobec bakterii atakujących organizm. 

Jak prawidłowo przyjmować antybiotyki? 

Przede wszystkim przyjmuj antybiotyki zgodnie ze schematem, który zalecił lekarz. Nie zmieniaj dawki ani czasu trwania terapii, nawet jeśli po kilku dniach czujesz się już dobrze. W przypadku pominięcia dawki antybiotyku nie zwiększaj kolejnej porcji leku. Jeżeli zorientujesz się szybko, zażyj zapomnianą tabletkę od razu, a następną zgodnie ze schematem. Jeśli zaś zbliża się termin kolejnej dawki, po prostu przyjmij ją o właściwej porze i normalnie kontynuuj terapię. 

Nie stosuj też antybiotyków na własną rękę. Jak już wiesz, działają one wybiórczo wobec określonych bakterii, więc nie będą skuteczne w każdej infekcji. Bardzo ważne jest przyjmowanie antybiotyków w równych odstępach czasu, np. co 8, 12 czy 24 godziny. W niektórych przypadkach to konieczne, żeby w organizmie stale utrzymywała się skuteczna dawka leku. Zawsze sprawdź też w ulotce, jak trzeba przyjmować dany antybiotyk – przed czy po jedzeniu. 

Antybiotyki a alkohol – czy to bezpieczne połączenie? 

Połączenie alkoholu z jakimikolwiek lekami nie jest dobrym pomysłem. Napoje wysokoprocentowe wpływają na enzymy wątrobowe odpowiedzialne za metabolizm wszystkich przyjmowanych substancji. Mogą je zahamować – wtedy stężenie leku we krwi rośnie, a to zwiększa ryzyko skutków ubocznych – lub pobudzić, co powoduje szybszy rozkład substancji, a tym samym krótszy czas działania. 

Połączenie niektórych antybiotyków z alkoholem jest szczególnie niebezpieczne ze względu na tzw. reakcję disulfiramową. Etanol jest w organizmie przekształcany w aldehyd octowy, który później rozkładają specjalne enzymy. Niektóre leki mogą je zablokować, przez co stężenie aldehydu octowego rośnie do niebezpiecznych wartości i może wywołać m.in.: 

• nudności i wymioty, 
• silny ból głowy, 
• zaczerwienienie twarzy, 
• zaburzenia rytmu serca, 
• duszności, 
• spadek ciśnienia, 
• utratę przytomności. 

Antybiotyki mogące spowodować reakcję disulfiramową to np. niektóre cefalosporyny czy metronidazol. Alkohol może zaburzyć metabolizm każdego leku, dlatego nie pij go w trakcie żadnej kuracji – najbezpieczniej jest zaczekać kilka dni po jej zakończeniu. 

Kuracja antybiotykiem a słońce 

Niektóre antybiotyki, np. tetracykliny czy fluorochinolony, mogą zwiększać wrażliwość skóry na słońce. To prowadzi do reakcji fototoksycznej, w wyniku której na skórze pojawiają się bolesne zmiany podobne do oparzenia słonecznego: 

• zaczerwienienie, 
• pęcherze, 
• obrzęk, 
• przebarwienia. 

Objawy występują już po kilku godzinach od ekspozycji na słońce, a ich jedynym skutecznym leczeniem jest unikanie czynnika wywołującego. Dlatego podczas stosowania tych antybiotyków unikaj słońca, zakładaj lekkie ubrania zakrywające skórę oraz stosuj kremy z wysokim filtrem SPF na odsłonięte partie ciała. 

Po jakim czasie działa antybiotyk? 

Początek działania antybiotyku zależy od wielu czynników, w tym od rodzaju samej substancji oraz stopnia nasilenia infekcji. Czasem poczujesz się lepiej już po pierwszych dawkach, ale w niektórych przypadkach na efekt trzeba będzie poczekać kilka dni. Niezależnie od tego, kiedy już zaczniesz przyjmować antybiotyk, nie przerywaj kuracji, chyba że pojawią się działania niepożądane. 

A jak długo antybiotyk działa po odstawieniu? To również zależy od zastosowanej substancji, np. wysokie stężenie azytromycyny utrzymuje się w organizmie nawet tydzień po przyjęciu ostatniej dawki. Z kolei amoksycylina jest wydalana z moczem w ciągu kilku godzin od podania, więc jej działanie utrzymuje się właściwie wyłącznie w czasie terapii. 

Podobnie brzmi odpowiedź na pytanie, jak długo organizm oczyszcza się z antybiotyku. Biorąc pod uwagę powyższe przykłady, niewielkie dawki azytromycyny mogą pozostać w ustroju nawet 2-3 tygodnie, z kolei amoksycylina znika z niego po 2-3. dniach. Wszelkie informacje na ten temat są dostępne w ulotce oraz Charakterystyce Produktu Leczniczego każdego antybiotyku. 

Czy antybiotyk osłabia? Najczęstsze działania niepożądane 

Jak wszystkie leki, antybiotyki mogą wywołać działania niepożądane. Pamiętaj, żeby wszelkie niepokojące objawy zgłaszać lekarzowi. Do najczęstszych skutków ubocznych należą: 

• ból brzucha po antybiotyku – wymiotowanie, nudności czy biegunka to dość powszechne dolegliwości podczas terapii doustnej. Wynikają one z zaburzenia mikroflory jelitowej, bo tworzące ją bakterie również są wrażliwe na działanie antybiotyków. Biegunkę po takiej kuracji oraz inne dolegliwości żołądkowo-jelitowe możesz złagodzić, stosując probiotyki, 
• reakcje alergiczne – najczęściej pojawiają się w formie swędzenia, rumienia czy pokrzywki. Po antybiotyku wysypka zazwyczaj nie jest groźna, może jednak uprzykrzyć życie ze względu na świąd i pieczenie skóry, 
• osłabienie po antybiotyku – wynika ono z działania bójczego na mikrobiotę jelitową, która uczestniczy w wielu procesach zachodzących w organizmie, np. we wchłanianiu i przemianach witamin czy w reakcjach odpornościowych. Ponadto sama choroba wycieńcza, dlatego powrót do pełni zdrowia zajmuje zwykle kilkanaście dni. 

Antybiotykooporność to duży problem współczesnej medycyny 

Antybiotyki pozwalają skutecznie leczyć poważne i często zagrażające życiu infekcje bakteryjne. Niestety drobnoustroje na przestrzeni lat zaczęły wykształcać oporność względem stosowanych substancji. Przyczyniło się do tego nadmierne i niepotrzebne przyjmowanie antybiotyków, np. przy infekcjach wirusowych. Bakterie mają z nimi częsty kontakt, przez co ewoluują i wykształcają mechanizmy obronne. 

Antybiotykooporność staje się coraz większym problemem. W 2008 roku wykryto bakterię Klebsiella pneumoniae New Delhi, która oporna jest na wszystkie znane nam antybiotyki. W 2013 roku dotarła ona do Polski i od tego czasu regularnie co roku wykrywane są nowe ogniska zapalne. Ponure szacunki zakładają, że do 2050 roku możemy częściej umierać w wyniku zakażeń wywołanych przez bakterie oporne na antybiotyki niż z powodu nowotworów. 

Jak walczyć z antybiotykoopornością? Przede wszystkim nie stosuj antybiotyków bez zalecenia lekarza, na tzw. wszelki wypadek czy dlatego, że zostało ci trochę leku po wcześniejszej chorobie. Nie wymuszaj też wypisania recepty – zaufaj specjaliście, który proponuje ci inne metody leczenia. Odpowiedzialne stosowanie antybiotyków to klucz do opanowania problemu oporności bakterii.

Bibliografia: 

1. Główny Inspektorat Sanitarny. (2023). Stan sanitarny kraju w roku 2022. https://www.gov.pl/web/gis/stan-sanitarny-kraju-w-2022-r-opublikowany–podsumowanie-dzialan-panstwowej-inspekcji-sanitarnej [dostęp 14.08.2024]. 
2. https://my.clevelandclinic.org/health/treatments/16386-antibiotics [dostęp 14.08.2024]. 
3. https://www.fda.gov/drugs/special-features/sun-and-your-medicine [dostęp 14.08.2024]. 
4. https://www.nhs.uk/conditions/antibiotics/ [dostęp 14.08.2024].