Witamina K – występowanie i rola w organizmie. Czym grozi niedobór?

Witamina K to grupa związków chemicznych niezbędnych w procesie krzepnięcia krwi oraz mineralizacji kości. Występuje przede wszystkim w ciemnozielonych warzywach liściastych i olejach roślinnych (witamina K1) oraz jest syntetyzowana przez florę bakteryjną (witamina K2). Jak objawia się niedobór witaminy K i czy jej suplementacja jest koniecznością? 

Czym jest witamina K? 

Witamina K  to grupa związków chemicznych rozpuszczalnych w tłuszczach, wśród których wyróżnia się witaminę K1, K2 oraz K3. Witamina K1 (fitomenandion lub fitochinon) to substancja jednorodna, syntetyzowana przez rośliny. Witamina K2  (metachinon) jest produkowana przez florę bakteryjną organizmu (m.in. Bacteroides fragilis, Eubacterium lentum, Lactococcus ssp), występuje także w produktach fermentowanych. Witaminę K 2 oznacza się symbolem MK wraz z liczbą reszt izopreprenoidowych tworzących łańcuch boczny. Witamina K3 (menandion) to prowitamina pozyskiwana wyłącznie syntetycznie.

Witamina K została zidentyfikowana w 1930 roku przez biochemika Carla Petera Henrika Dama, który prowadził badania nad zdolnością organizmu kurcząt do wytwarzania cholesterolu. Zwierzęta karmione dietą niskotłuszczową pozbawioną steroli oraz wzbogaconą w witaminy A i D wytwarzały cholesterol, ale występowało u nich krwawienie w tkance podskórnej i mięśniach, co sugerowało istnienie substancji rozpuszczalnej w tłuszczach, odpowiadającej za krzepnięcie krwi. To właśnie od słowa „koagulation” powstało określenie witaminy K. Dziewięć lat później witaminę K wyizolowano po raz pierwszy z liści lucerny. Carl Dam oraz Edward Doisy, który opisał budowę chemiczną witaminy K otrzymali za swoje odkrycia Nagrodę Nobla. 

Rola witaminy K w organizmie 

Najbardziej znaną funkcją witaminy K jest jej udział w krzepnięciu krwi. Witamina ta odpowiada za  produkcję czynników odpowiedzialnych za krzepnięcie krwi (czynniki krzepnięcia II, VII, IX, X) oraz katalizuje syntezę białek S i C umożliwiając wytwarzanie przez organizm skrzepu i hamowanie krwawienia. Witamina K bierze udział w procesach formujących tkankę kostną, wraz z witaminą D i C reguluje gospodarkę wapniową i mineralizację kości.

Dieta bogata w witaminę K zmniejsza ryzyko złamań kości udowej. Ponadto witamina K jest istotnym elementem profilaktyki chorób układu sercowo-naczyniowego i choroby wieńcowej. Reguluje proces odkładania się wapnia w śródbłonku, płucach i wątrobie oraz przeciwdziała zwapnieniom tętnic, dzięki czemu zmniejsza ryzyko wystąpienia miażdżycy. 

Zapotrzebowanie na witaminę K 

Dzienne zapotrzebowanie na witaminę K różni się w zależności od płci, wieku i stanu fizjologicznego organizmu. Dla osób dorosłych wystarczające spożycie witaminy K wynosi odpowiednio 65 µg dla mężczyzn i 55 µg dla kobiet. Na chwilę obecną nie oszacowano bezpiecznego maksymalnego spożycia dla witaminy K. 

 Poniższa tabela przedstawia normy spożycia witaminy K w poszczególnych grupach wiekowych.

Występowanie witaminy K 

Odpowiednio zbilansowana dieta dostarcza wystarcząjcą dla organizmu ilość witaminy K. Najwięcej witaminy K1 zawierają zielonolistne warzywa liściaste: brokuły, jarmuż, szpinak, brukselka, sałata, kapusta, kalafior, szparagi zielone (do 700 µg/100g). Ponadto witaminę K znajdziemy w olejach roślinnych: oliwie z oliwek, oleju rzepakowym, oleju sojowym (do 200 µg/ 100g). Tłuszcze roślinne i masło nie tylko zawierają witaminę K, ale i pomagają w jej wchłanianiu, ponieważ jest to substancja rozpuszczalna w tłuszczach. Z owoców, witaminę K znajdziemy w kiwi, awokado i winogronach. 

W czym jest witamina K2? Przede wszystkim w produktach odzwierzęcych: serach i przetworach mlecznych powstałych na drodze fermentacji. Jej źródłem jest masło i niektóre podroby, natomiast mięso i jajka zawierają niewiele witaminy K2. Przyswajalność witaminy K2 jest bardzo wysoka (wchłania się niemal w całości) w przeciwieństwie do witaminy K1, która jest wchłaniana jedynie w 10-15 proc. Pomimo tego, że witamina K2 stanowi jedynie 10-20 proc. całkowitej zawartości witaminy K w diecie, to ze względu na jej wysoką biodostępność, pokrywa niemal 50 proc. dziennego zapotrzebowania. 

Zawartość witaminy K w wybranych produktach przedstawiono w poniższej tabeli.

Objawy niedoboru witaminy K

Awitaminoza witaminy K u osób zdrowych jest bardzo rzadka. Do niedoboru najczęściej dochodzi wtedy, gdy zaburzone jest wchłanianie tłuszczów w organizmie w wyniku schorzeń takich jak: niedrożność dróg żółciowych, przewlekłe zapalenie trzustki, choroby zapalne jelit, choroby wątroby, mukowiscydoza, celiakia, zespół złego wchłaniania, a także po poważnych urazach, rozległych zabiegach operacyjnych czy w sytuacji długotrwałego żywienia pozajelitowego. 

Do grupy osób szczególnie narażonych na niedobory witaminy K należą: noworodki, osoby starsze i pacjenci onkologiczni. Niedobory zdarzają się również u pacjentów przyjmujących leki przeciwdrgawkowe, przeciwkrzepliwe, niektóre antybiotyki. 

Główne objawy niedoboru witaminy K to:

• częste i długo utrzymujące się siniaki,
• krwotoki z nosa,
• obfite miesiączki, krwiomocz, 
• wydłużony czas krzepnięcia krwi, np. po drobnym skaleczeniu, 
• biegunki, 
• spadek gęstości mineralnej kości, łamliwość kości, osteoporoza, 
• choroby układu sercowo-naczyniowego,
• u kobiet w ciąży i karmiących piersią brak witaminy K zwiększa ryzyko zaburzeń kostnych i krwotoków u dziecka. 

Objawy nadmiaru witaminy K

Nadmiar witaminy K zaburza metabolizm i objawia się poprzez: 

• przedwczesny rozpad czerwonych krwinek (hemolizę),
• niedokrwistość,
• nadmierną potliwość, uczucie gorąca,
• żółtaczkę i uszkodzenia tkanki mózgowej u niemowląt ,
• swędzenie, zaczerwienienie i zmiany skórne.

Suplementacja witaminy K 

Suplementy witaminy K zawierają witaminę K w formie filochinonu lub finonationu (witamina K1) oraz jednej z dwóch form witaminy K2: MK-4 lub MK7, są też dostępne pod postacią preparatów multiwitaminowych. Cena witaminy K waha się od kilkunastu do nawet kilkudziesięciu złotych, w zależności od ilości tabletek i zawartości witaminy K. Maksymalna ilość witaminy K w zalecanej dziennej porcji w suplementach diety wynosi 200 µg. 

Suplementacja witaminy K może być korzystna przed planowanym zabiegiem operacyjnym, ponieważ może on prowadzić do znacznej utraty krwi oraz w niektórych chorobach upośledzających jej wchłanianie. U zdrowych osób mających zbilansowaną dietę i dbających o florę bakteryjną z dużym prawdopodobieństwem suplementacja witaminy K nie jest potrzebna. Należy pamiętać, iż suplementy witaminy K nie powinny być stosowane u osób leczonych antagonistami witamy K. Suplementy witaminy K dla dzieci są polecane jedynie w przypadku występującej cholestazy i mukowoscydozy. 

Witamina K dla noworodka – czy jest niezbędna? 

Bezpośrednio po porodzie jelita noworodków nie są jeszcze zasiedlone przez korzystne szczepy bakteryjne, dlatego nie dochodzi do endogennej produkcji witaminy K. Standardową procedurą okołoporodową jest podawanie noworodkom witaminy K. Taki zabieg ma na celu zapobieganie chorobie krwotocznej, która może wystąpić w szczególności u wcześniaków (według szacunków choroba krwotoczna może dotyczyć 1 dziecka na 400 urodzonych). W ramach profilaktyki noworodkom podaje się jednorazowo domięśniowo 1 mg witaminy K w ciągu pierwszych 6 godzin po porodzie.Witamina K ma na celu zapewnienie niemowlętom prawidłowej mineralizacji kości, ponadto przyspiesza gojenie się ran i wzmacnia naczynia krwionośne. Co istotne, witamina K nie przenika przez łożysko, dlatego uzupełnienie jej poziomu po porodzie jest tak bardzo ważne. 

Bibliografia:

1. 1 E. J. Kucharz, M. Stajszczyk, and I. Wsp., “Rola witaminy K2 w metabolizmie kości i innych procesach patofizjologicznych — znaczenie profilaktyczne i terapeutyczne”, Forum Reum., vol. 4, no. 2, pp. 71–86, 2018. 
2. T. Jackowska and J. Peregut– Pogorzelski, “Profilaktyka krwawienia z niedoboru witaminy K. Zalecenia Konsultanta Krajowego w dziedzinie Pediatrii i Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego (2016)”, Pediatr. Pol., 2016. 
3. A. Karmańska and B. Karwowski, “Rola witaminy K w metabolizmie kości”, Bromat. Chem. Toksykol., vol. 48, no. 1, pp. 106–115, 2015. 
4. M. Jarosz, Normy żywienia dla populacji Polski, Warszawa. Instytut Żywności i Żywienia, 2017. 
5.  A. Jasik and M. Tałałaj, “Witaminy D i K a złamania kości”, Post N Med , vol. XXX, no. 01, pp. 31–36, 2017.