Zaburzenia mowy – przyczyny, rodzaje, diagnostyka i leczenie

Zaburzenia mowy mogą mieć charakter wrodzony lub nabyty – i w tym drugim przypadku mogą pojawić się w każdym momencie życia. Do zaburzeń mowy może dojść na podłożu neurologicznym, psychicznym bądź w efekcie nieprawidłowości z funkcjonowaniu aparatu mowy. Zaburzenia mowy mogą przyjmować różne postacie, a za ich diagnozowanie odpowiada laryngolog, neurolog czy logopeda. Leczenie zaburzeń mowy ściśle zależy od przyczyny.

Czym jest mowa?

Mowa służy do porozumiewania się. Jest to czynność polegająca na budowaniu i odbiorze (rozumieniu) komunikatów językowych słownych. Czynności tej towarzyszy szereg zachowań niejęzykowych. Porozumiewanie się między sobą możliwe jest dzięki znajomości języka (rozumianego jako system wyrazów i reguł gramatycznych), ale także – opanowanie umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych.

Do rozwoju mowy dochodzi od najmłodszych lat, a warunkiem jest prawidłowy rozwój fizyczny oraz funkcjonowanie układu nerwowego, aparatu słuchu oraz aparatu mowy (jama ustna, jama nosowa, gardło, język, podniebienie i zęby). Stymulowanie mowy powinno odbywać się od pierwszych miesięcy życia dziecka, a po 12 miesiącu życia powinno dojść do intensywnego rozwoju mowy, skutkującego wypowiadaniem słów.

Pod pojęciem zaburzeń mowy rozumiemy szereg nieprawidłowości, które utrudniają prawidłowe wysławianie się i wymawianie poszczególnych głosek. Zaburzenie mowy mogą mieć dwojakie podłoże. Do zaburzeń mowy może dojść w efekcie nieprawidłowego funkcjonowania aparatu mowy, czyli mięśni okolic jamy ustnej czy gardła. Kolejny typ zaburzeń dotyczy współistnienia schorzeń neurologicznych lub psychiatrycznych.

Zaburzenia mowy u dziecka – przyczyny

Na prawidłowy rozwój mowy u dziecka wpływ ma już rozwój prenatalny. Wówczas dochodzi do kształtowania układu nerwowego oraz aparatu mowy. Za wystąpienie zaburzeń mowy mogą być wówczas odpowiedzialne następujące czynniki:

• choroby u matki, występujące w I trymestrze ciąży;
• niewłaściwie zbilansowana dieta, prowadząca do niedoborów pokarmowych;
• urazy fizyczne i psychiczne podczas ciąży;
• przedwczesny poród;
• komplikacje okołoporodowe;
• stosowanie podczas ciąży niektórych leków lub sięganie po używki.

Opóźniony rozwój mowy może być konsekwencją rozszczepu wargi i podniebienia, zaburzeń rozwoju umysłowego, chorób krtani, problemów ze słuchem. Czynnikami zaburzającymi rozwój mowy mogą być stres, a także autyzm. Inne możliwe przyczyny zaburzeń mowy u dzieci to nowotwory ośrodkowego układu nerwowego lub inne schorzenia neurologiczne, np. padaczka.

U najmłodszych dzieci za rozwój zaburzeń mowy mogą odpowiadać nieprawidłowe odruchy niemowlęce, w tym odruch ssania, połykania, gryzienia czy zaciskania zębów.

Przyczyny zaburzeń mowy u dorosłych

Zaburzenia mowy u osób dorosłych mogą wynikać z ich przetrwania od okresu dziecięcego. Inny typ zaburzeń to nabyte zaburzenia mowy wynikające z zaburzeń funkcjonowania układu nerwowego.  Zazwyczaj zaburzenia mają charakter afazji, czyli utraty mowy w efekcie uszkodzenia mózgu. Jedną z najczęstszych przyczyn afazji jest udar mózgu – krwotoczny lub niedokrwienny. Problemy z mową mogą być jednym z objawów udaru – wówczas towarzyszyć może im niedowład połowy twarzy lub ciała, ból i zawroty głowy, problemy z utrzymaniem równowagi. Zaburzenia mowy mogą być także powikłaniem po udarze, podobnie jak utrata pamięci czy niedowłady.

Zaburzenia mowy mogą pojawiać się u osób z padaczką. Stopień zaburzeń mowy zależy od lokalizacji i dysfunkcji mózgu, wieku, w którym wystąpiły napady padaczkowe oraz od cech osobniczych. Zaburzenia mowy pojawiają się także w przebiegu schorzeń mogących zaburzać pracę struktur mózgowych związanych z mową. Takimi schorzeniami mogą być urazy mózgu, nowotwory ośrodkowego układu nerwowego, a także schorzenia neurodegeneracyjne (choroba Huntingtona, stwardnienie zanikowe boczne).

Uszkodzenie mięśni zaopatrujących aparat mowy, nowotwory i inne schorzenia krtani, a także zaburzenia słuchu czy silnie stresujące sytuacje także mogą generować problemy z mową.

Rodzaje zaburzeń mowy

Uwzględniając wymienione uprzednio przyczyny zaburzeń mowy, można wyróżnić kilka rodzajów zaburzeń mowy:

• jąkanie, czyli przedłużanie dźwięków, sylab czy słów lub ich powtarzanie;
• seplenienie, czyli nieprawidłowe wypowiadanie tych sylab, w przypadku których kluczową rolę odgrywa odpowiednie ułożenie zębów;
• mutyzm, czyli brak mowy lub ograniczenie jej stosowania przy jednoczesnym rozumieniu mowy innych;
• dyzartria, czyli problem z artykulacją wynikający z zaburzenia funkcjonowania aparatu mowy;
• anartria, czyli zaburzenie mowy wynikające z uszkodzenia aparatu wykonawczego mowy (mięśni języka, podniebienia miękkiego, warg lub krtani);
• afonia, czyli utrata dźwięczności głosu, wynikająca zazwyczaj z zaburzeń funkcjonowania krtani;
• dysfonia, czyli zmiany barwy, częstotliwości oraz poziomu głośności, związana ze schorzeniami fałdów głosowych krtani lub zaburzeniami pracy mięśni krtani;
• alalia, czyli zaburzenia mowy na podłożu uszkodzenia struktur korowych mózgu, do których doszło przed nauką mowy;
• dyslalia, czyli nieprawidłowa artykulacja jednej lub wielu głosek, prowadząca do zniekształcenia języka mówionego;
• apraksja, czyli trudność w inicjowaniu oraz wykonywaniu ruchów niezbędnych w procesie artykulacji dźwięków;
• dysprozodia, czyli zaburzenie intonacji, akcentu, tempa mowy;
• parafazja, czyli zachowanie zdolności płynnego mówienia, ale z jednoczesnym przekręcaniem wyrazów lub używaniu niewłaściwych słów;
• oligofazja, czyli zaburzenie mowy stwierdzane u osób upośledzonych umysłowo, wywołane przez zaburzenia poznawcze;
• afazja, czyli utrata zdolności mowy w konsekwencji uszkodzenia mózgu; wyróżnić można następujące postacie afazji:

1. Afazja czuciowa, czyli zaburzenia rozumienia mowy.
2. Afazja ruchowa, czyli utrata zdolności tworzenia mowy lub znaczne upośledzenie mowy.
3. Afazja mieszana, w przebiegu której występują problemy zarówno z mówieniem, jak i rozumieniem mowy.
4. Afazja nominalna, czyli problemy z nazywaniem i odnajdywaniem słów.
5. Afazja globalna, czyli całkowita utrata możliwości mówienia i rozumienia mowy.

Diagnostyka zaburzeń mowy

Ocena przyczyny zaburzeń mowy możliwa jest dzięki przeprowadzeniu odpowiedniego wywiadu lekarskiego (choć może być on utrudniony), badania przedmiotowego pacjenta, a także wykonaniu odpowiednich badań diagnostycznych. W przypadku zaburzeń mowy u dzieci wskazane jest przeprowadzenie konsultacji logopedycznej oraz psychologicznej, konieczne może być wykonanie badań laryngologicznych, audiologicznych oraz neurologicznych.

W przypadku zaburzeń mowy u dorosłych, które pojawiają się nagle należy wykluczyć w pierwszej kolejności takie przyczyny jak udar mózgu, urazy neurologiczne, śpiączka cukrzycowa. W dalszej kolejności wymagane może być wykonanie odpowiednich badań, np. neurologicznych czy laryngologicznych.

Zaburzenia mowy – leczenie

Leczenie zaburzeń mowy zależy ściśle od przyczyny, ma zatem charakter przyczynowy. U dzieci wskazana może być pomoc logopedy, a tego typu terapia zazwyczaj wymaga sporo czasu i zaangażowania ze strony pacjenta, który musi wykonywać odpowiednie ćwiczenia narządu mowy. Wczesna interwencja logopedyczna dedykowana jest dzieciom w początkowym etapie rozwoju, czyli do 3 roku życia. Także w późniejszych okresach życia dziecka wymagana może być odpowiednia diagnostyka i terapia logopedyczna. Logopeda w pierwszej kolejności ocenia anatomiczne warunki jamy ustnej, w tym ruchomość języka, długość wędzidełka, obecność wad zgryzu.

Jeśli zaburzenia mowy mają podłoże stresowe, wymagana może być psychoterapia. W przebiegu zaburzeń mowy o podłożu neurologicznym, konieczne jest wyeliminowanie przyczyny, po czym zalecana jest terapia neurologopedyczna. Taka forma leczenia opracowywana jest indywidualnie dla każdego pacjenta, z uwzględnieniem przyczyny zaburzenia, rodzaju zaburzeń mowy i stopnia zaawansowania problemów z mową.

Źródła:

1. Neurologopedia w teorii i praktyce pod red. Joanny Skibskiej i Dawida Larysza; Wydawnictwo Naukowe Akademii Techniczno – Humanistycznej, 2012
2. Stecko E., Zaburzenia mowy u dzieci – wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2002.