Zapalenie opon mózgowych – przyczyny, objawy i leczenie

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych jest jedną z najgroźniejszych chorób wywołanych przez wirusy lub bakterie. Stan zapalny obejmuje błony, które otaczają mózg i rdzeń kręgowy. Objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych są takie same u dorosłych, jak i u dzieci – zależą od pierwotnej przyczyny zapalenia oraz od stopnia zaawansowania choroby.Ważne jest szybkie rozpoznanie i wdrożenie leczenia, ponieważ może dojść do groźnych dla zdrowia i życia powikłań.

Co to jest zapalenie opon mózgowych?

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (potocznie nazywane zapaleniem opon mózgowych) to choroba infekcyjna, która dotyczy błon otaczających mózg i rdzeń kręgowy. W jej wyniku dochodzi do zapalenia opony pajęczej i miękkiej, a niekiedy patologia obejmuje także tkankę mózgową (zapalenie mózgu). Objawy zapalenia opon mózgowych zależą przede wszystkim od przyczyny, która doprowadziła do rozwoju schorzenia.

Choroba jest bardzo niebezpieczna dla zdrowia i życia. Jeśli mamy podejrzenie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych należy pilnie zgłosić się do lekarza, ponieważ wymaga ono leczenia szpitalnego. Późno rozpoznana lub nieleczona choroba grozi powikłaniami związanymi z uszkodzeniami układu nerwowego, a nawet śmiercią. Każdy przypadek zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych należy zgłaszać do Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej. Zachorowalność na wirusowe i bakteryjne zapalanie opon mózgowych wynosi 6-8 przypadków na 100 ooo osób rocznie. Najczęściej chorują dzieci do 4 roku życia.

Przyczyny zapalenia opon mózgowych

Przyczyną zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych jest wniknięcie drobnoustrojów do krwiobiegu przez skórę, układ pokarmowy, oddechowy lub moczowy. Stamtąd pokonują barierę krew-mózg i lokalizują się w oponach mózgowo-rdzeniowych. Wszystkie zakażenia upośledzające funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego nazywane są neuroinfekcjami. Do czynników, które są odpowiedzialne za rozwinięcie się choroby, zalicza się: 

• Wirusowe zapalenie opon mózgowych (aseptyczne). Spośród wszystkich możliwych rodzajów wirusów, jakie mogą wywołać chorobę, najczęściej spotyka się zakażenie enterowirusami (ECHO, Coxsackie), wirusem kleszczowego zapalenia mózgu, wirusem opryszczki (HSV) i wirusem półpaśca. Najczęściej do zakażenia dochodzi drogą krwiopochodną w momencie tzw. wtórnej wiremii.
• Bakteryjne zapalenie opon mózgowych (ropne i nieropne). Spowodowane jest bakteriami takimi jak: meningokoki (dwoinka zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych – Neisseria meningitidis), pneumokoki (dwoinka zapalenia płuc – Streptococcus pneumoniae), pałeczka hemofilna typu B, prątki gruźlicy, pałeczki okrężnicy, laseczki Listeria i paciorkowce grupy B. Ropne zapalenie opon mózgowych jest spowodowane infekcją, która obejmuje narządy spoza układu nerwowego: ropne zapalenie ucha środkowego, zatok, płuc, dróg moczowych oraz skóry. Choroba może powstać także w wyniku nowotworów lub przyjmowania niektórych leków.
• Grzybicze zapalenie opon mózgowych. Wywołują je grzyby z rodziny trzęsakowatych (Cryptococcusneoformans).
• Pasożytnicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Wywołują je pasożyty Acantamoeba, Naegleria fowleri, Toxoplazma gondii.

Czy zapalenie opon mózgowych jest zaraźliwe?

Wirusowe zapalenie opon mózgowych przenosi się drogą kropelkową poprzez kontakt z zarażoną osobą. Na bakteryjne zapalenie opon mózgowych można zachorować poprzez kontakt z wydzieliną z gardła osoby chorej. Bakterie przenoszą się poprzez kichanie, pocałunek lub używanie tych samych przedmiotów np. naczyń i sztućców. Szacuje się, że nawet do 20 proc. zdrowych osób może być nosicielami bakterii, a bezobjawowe nosicielstwo może trwać od kilku dni do kilku miesięcy. W wyniku spadku odporności może dojść do pojawienia się choroby.

Warto wiedzieć, że bakterie meningokokowe (odpowiedzialne za większość przypadków bakteryjnego zapalenia opon mózgowych) nie przeżywają poza organizmem człowieka, nie można więc zarazić się np. na basenie lub przebywając z chorym w jednym pomieszczeniu. Wśród czynników ryzyka zachorowania na bakteryjne zapalenie opon mózgowych wymienia się m.in: urazy czaszki, alkoholizm, narkomanię oraz choroby takie jak choroba nowotworowa, cukrzyca i marskość wątroby.

Objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych

Wirusowe zapalenie opon mózgowych ma z reguły łagodniejszy przebieg od zapalenia bakteryjnego. Pierwsze objawy zapalenia opon mózgowych można pomylić z inną infekcją, np. grypą lub przeziębieniem: pojawia się ból głowy, pogarsza się samopoczucie, wzrasta temperatura ciała. Jeżeli patogeny dostały się do organizmu za pośrednictwem układu pokarmowego, osoba chora cierpi na ostrą biegunkę. 

Po kilku dniach od zakażenia pojawiają się charakterystyczne objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych: 

• wysoka gorączka, 
• nudności i wymioty, 
• silny ból głowy, 
• bóle mięśni i stawów, 
• sztywność karku, 
• nadwrażliwość na światło i dźwięk, 
• senność, 
• wysypka. 

W cięższych przypadkach dochodzi do zaburzeń świadomości, utraty przytomności, napadów drgawkowych, zaburzeń mowy i widzenia.

Objawy zapalenia opon mózgowych u dzieci

Objawy zapalenia opon mózgowych u noworodka wynikają zazwyczaj z:

• infekcji paciorkowcami – Escherichia coli oraz Listeria monocytogenes,
• meningokokowego zapalenia opon mózgowych,
• infekcji wirusami: Coxsackie i polio.

Czym się objawia zapalenie opon mózgowych u dzieci? Pierwsze niepokojące symptomy pojawiają się już kilka dni po zakażeniu. Najczęściej występują po infekcji układu pokarmowego lub przeziębieniu. Dziecko staje się wówczas drażliwe, skarży się na ból głowy i jest rozkojarzone. Objawom tym towarzyszyć może gorączka, nadwrażliwość na światło, sztywność karku (specyficzny objaw), napady drgawek, zmiany skórne oraz ospałość. Kiedy wysoka gorączka, brak apetytu i splątanie występuje u niemowląt, należy jak najszybciej udać się do specjalisty po pomoc. Lekceważenie tych objawów grozi poważnymi skutkami ubocznymi m.in. problemami neurologicznymi oraz zaburzeniem czynności nerek i nadnerczy. 

Odkleszczowe zapalenie opon mózgowych objawia się szybciej niż borelioza, bo już około 14 dni od ukąszenia. Pierwszy niepokój mogą wzbudzać gorączka, bóle mięśni oraz reakcje organizmu przypominające grypę. Z czasem dochodzi do zaostrzenia symptomów i pojawienia się m.in. silnych wymiotów lub utraty przytomności. Aby tego uniknąć, zaleca się szczepienia ochronne, ponieważ leczenie jest nie tylko długotrwałe i kosztowne, ale też często kończy się hospitalizacją. 

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych u dorosłych – objawy

Wirusowe i bakteryjne zapalenie opon mózgowych u dorosłych przebiega w podobny sposób, jak u dzieci. Grzybicze zapalenie opon mózgowych objawia się przede wszystkim niedowładami nerwów czaszkowych i silny bólami głowy. W większości przypadków grzybica ośrodkowego układu nerwowego pojawia się u osób z upośledzoną odpornością np. AIDS. Przyczyną są grzyby z gatunku Cryptococcus. Kryptokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych różni się od zapaleń bakteryjnych i wirusowych intensywnością przebiegu. Głównie ze względu na to, że dotyka osób z poważnymi schorzeniami układu immunologicznego. 

Przy ropnych, bakteryjnych zapaleniach opon mózgowych może pojawić się opryszczka wargowa. Zdarza się to już na drugi lub trzeci dzień od pojawienia się typowych objawów, czyli bólu głowy, przeczulicy na dotyk, dźwięk i światło, wymiotów, sztywności karku i dreszczy. Jeśli osoba chora zbagatelizuje niepokojące sygnały pochodzące z organizmu, zaczyna odczuwać coraz większą senność, co może zakończyć się utratą przytomności. Innymi powikłaniami jest często sepsa, zespół rozsianego krzepnięcia wewnątrznaczyniowego, a nawet śmierć. 

Diagnostyka zapalenia mózgowo-rdzeniowego

Kluczowym elementem diagnostyki jest ustalenie czynnika etiologicznego zakażenia. W warunkach szpitalnych lekarz prowadzący zleca wykonanie szeregu badań m.in. analizy płynu mózgowo-rdzeniowego na drodze punkcji lędźwiowej (oznaczenie stężenia glukozy, białka i liczby komórek), badania krwi (oznaczenie morfologii, OB, stężenia CRP). Badania dopasowuje się do rodzaju objawów, na które skarżył się pacjent podczas wywiadu lekarskiego. Symptomy neurologiczne spowodowane mogą być urazami mechanicznymi, krwotokiem podpajęczynówkowym lub obrzękiem tarczy nerwu wzrokowego, dlatego konieczna może okazać się tomografia komputerowa. W niektórych przypadkach pomocne może być także neuroobrazowanie.

Leczenie zapalenia opon mózgowych

Leczenie niepowikłanego wirusowego zapalenia opon mózgowych jest przyczynowe i objawowe: zakłada podawanie leków przeciwwirusowych np. acyklowiru (hamującego namnażanie się wirusów),  przeciwzapalnych (np. glikokortykosteroidów), przeciwbólowych czy obniżających gorączkę. Zdarza się również przyjmowanie płynów w celu utrzymania homeostazy gospodarki wodno-elektrolitowej. Z powodu obrzęków zaleca się także picie dużej ilości wody mineralnej. Przyjmowanie przez osobę zakażoną leków moczopędnych pomaga zwalczyć obrzęki mózgu i obniżyć ciśnienie śródczaszkowe. Chory powinien odpoczywać – wspomaga to procesy regeneracyjne. 

Leczenie bakteryjnego zapalenia opon mózgowych polega na łagodzeniu objawów i podaniu antybiotyku (ampicyliny, cefalosporyny lub aminoglikozydów) w celu zlikwidowania przyczyny infekcji. Leczenie gruźliczego zapalenia opon mózgowych polega na stosowaniu leków przeciwprątkowych.

Ile trwa leczenie wirusowego zapalenia opon mózgowych? Średnio czas potrzebny do ustąpienia wszystkich objawów to kilkanaście dni. Najczęściej nie występuje ryzyko pojawienia się powikłań

Powikłania zapalenia opon mózgowych

Powikłania wirusowego zapalenia opon mózgowych występują kilkakrotnie razy rzadziej niż w przypadku bakteryjnego zapalenia opon mózgowych. Należą do nich: napad padaczkowy utrzymujący się ponad 30 minut, zespół nieadekwatnej sekrecji hormonu antydiuretycznego, obrzęk mózgu lub napady drgawkowe. Do rzadszych powikłań zaliczyć można wodogłowie lub upośledzenie słuchu. 

Skutkami późno rozpoznanego lub nieleczonego zapalenia opon mózgowych u dorosłych i dzieci mogą być powikłania groźne dla zdrowia i życia: 

• napady padaczkowe, 
• ropień mózgu, 
• obrzęk mózgu, 
• upośledzenie słuchu lub głuchoty, 
• niedowłady, 
• upośledzenie umysłowych, 
• wodogłowie, 
• śmierć. 

Profilaktyka zapalenia opon mózgowych

Najskuteczniejszym sposobem na uniknięcie zarówno zakażenia, jak i poważnych objawów są szczepienia ochronne. Szczepionka na wirusowe zapalenie opon mózgowych może zapobiec zakażeniu zarówno enterowirusami, jak i wirusami kleszczowego zapalenia mózgu. Warto jednak zaznaczyć, że przed pojawieniem się w Polsce powszechnego obowiązku szczepienia przeciwko różyczce, odrze i śwince, ta ostatnia najczęściej wywoływała wirusowe zapalenie opon mózgowych. Obecnie jednak można zastosować szczepionki inaktywowane (zawierające zabite drobnoustroje lub ich fragmenty). Na rynku dostępne są także szczepienia przeciwko Haemophilus influenzae typu B, pneumokokom i meningokokom. 

Nie należy zapominać o higienie osobistej: częstym myciu rąk, nieużywaniu wspólnych przedmiotów, nie jedzeniu tych samych kanapek i owoców.

Bibliografia:

1. “Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – etiologia, objawy i możliwości profilaktyki”. [Online]. Available: https://pssekrakow.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=722:zapalenie-opon-mozgowo-rdzeniowych-etiologia-objawy-i-mozliwosci-profilaktyki&catid=20&Itemid=101. [Accessed: 25-Jul-2020]. 
2. Ministerstwo Zdrowia, Rekomendacje postępowania w zakażeniach bakteryjnych ośrodkowego układu nerwowego. Narodowy Program Ochrony Antybiotyków, 2011. 
3. Magdalena Okarska – Napierała and Ernest Kuchar, “Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci – postępowanie praktyczne”, Stand. Meyczne/ Pediatr., pp. 241–250, 2017.