Zmysły człowieka – rodzaje, funkcje i ich działanie

Zmysły człowieka to zdolność do odbierania rozmaitych bodźców za pośrednictwem odpowiednich receptorów, połączonych drogami nerwowymi z mózgiem. Podstawowe zmysły wyróżniane u człowieka to wzrok, węch, słuch, dotyk oraz smak. Dzięki nim człowiek jest w stanie odbierać otaczającą go rzeczywistość, reagować na bodźce zewnętrzne i sprawnie funkcjonować.

Czym są zmysły człowieka?

Zmysły określają umiejętność organizmu człowieka do odbierania, a także przetwarzania bodźców fizycznych ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego. Bodźce te odbierane są bezpośrednio za pośrednictwem komórek receptorowych, a następnie przekazywane są w postaci impulsów nerwowych, a uczestniczą w tym połączenia nerwowe między receptorami a mózgiem. Ostatecznie – impulsy te odbierane są i interpretowane przez rozmaite ośrodki z mózgu.

U człowieka wyróżnia się następujące podstawowe narządy zmysłów:

• wzroku,
• węchu,
• smaku,
• dotyku,
• słuchu.

Ponadto wyodrębniono takie zmysły jak zmysł równowagi, temperatury, nocycepcja (odczuwanie bodźców bólowych), propriocepcja (zmysł orientacji ułożenia własnego ciała) oraz percepcja czasu.

Rodzaje receptorów uczestniczących w odbieraniu zmysłów

W odbieraniu bodźców uczestniczą rozmaite receptory – wyspecjalizowane struktury komórkowe, pozwalające rozpoznać działający bodziec i zareagować na niego, przetwarzając bodziec na impulsy nerwowe. Uwzględniając charakter bodźców oddziałujących na receptory, wyróżnić można:

• chemoreceptory,
• mechanoreceptory,
• fotoreceptory,
• termoreceptory.

Inny podział (wg Sherringtona) uwzględnia lokalizację receptora oraz odległość, z jakiej bodziec działa na receptor. Wówczas wyróżnić można następujące typy receptorów:

• eksteroreceptory odbierające bodźce zewnętrzne,
• teloreceptory odbierające bodźce działające na receptory z pewnej odległości,
• interoreceptory odbierające bodźce wewnętrzne ze ścian naczyń krwionośnych i organów wewnętrznych,
• nocyreceptory pobudzane przez uszkodzenie tkanek i bodźce bólowe,
• proprioreceptory odbierające informacje o pozycji ciała.

Zmysł wzroku

Zmysł wzroku jest jednym z najważniejszych zmysłów człowieka, odbierającym większość bodźców zewnętrznych. Za proces widzenia odpowiedzialne są fotoreceptory zlokalizowane w siatkówce oka – czopki i pręciki. Czopki umożliwiają widzenie kolorowe przy pełnym oświetleniu. W siatkówce rozmieszczone są trzy rodzaje czopków, rozróżniających podstawowe kolory – czerwony, zielony i niebieski. Pozostałe kolory rejestrowane są na drodze nakładania się kolorów podstawowych i powstawania rozmaitych kombinacji.

Pręciki odpowiadają za widzenie czarno – białe przy słabym oświetleniu, a także za detekcję ruchów. Uszkodzenia czopków i pręcików mogą prowadzić do rozmaitych zaburzeń wzroku, a nawet jego utraty. Bodźce odbierane przez fotoreceptory są następnie przekazywane drogą impulsów nerwowych do kory wzrokowej mózgu. Tu ostatecznie przetwarzane są informacje dotyczące rozpoznawania kształtów i barw, rozróżniania światła od ciemności, a także oceniania odległości, w jakiej znajdują się oglądane obiekty.

Zmysł słuchu

Zmysł słuchu umożliwia odbieranie fal dźwiękowych. Ludzkie ucho jest w stanie słyszeć dźwięki z przedziału od 16 do 20 000 Hz. Narządem słuchu jest ucho, a fale dźwiękowe docierają za pośrednictwem małżowiny usznej. Fale te są następnie kierowane przewodem słuchowym zewnętrznym do błony bębenkowej, która jest wprawiana w drgania i wprawia w ruch struktury ucha, takie jak młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Drgania trafiają następnie do ucha wewnętrznego i zamieniane są w impulsy nerwowe, które trafiają za pośrednictwem nerwu słuchowego do ośrodków słuchowych w korze mózgowej.

Zmysł węchu

Zmysł powonienia odpowiada za rozpoznawanie zapachów. Jest to możliwe dzięki aktywności chemoreceptorów zlokalizowanych w górnej części jamy nosowej. Receptory wiążą i rozpoznają znajdujące się we wdychanym powietrzu cząstki chemiczne. Śluz pokrywający nabłonek rzęskowy w jamie nosowej służy rozpuszczeniu substancji zapachowej, czemu towarzyszy pobudzenie rzęsek i przekształcenie wdychanego zapachu w impulsy nerwowe, które docierają następnie do kory mózgowej.

Zmysł smaku

Zmysł smaku pozwala na rozpoznanie podstawowych smaków. Na powierzchni języka, podniebieniu, górnej części przełyku  znajdują się kubki smakowe. Człowiek posiada około 10 tysięcy kubków smakowych, a każdy z nich zawiera około 100 receptorów.  Jest pięć rodzajów chemoreceptorów, dzięki czemu możliwe jest rozpoznawanie takich smaków jak smak gorzki, słodki, słony, kwaśny i umami. Zmysł smaku jest powiązany ze zmysłem węchu – zaburzeniu odczuwania zapachów towarzyszy osłabienie odczuwania smaku.

Zmysł dotyku

Zmysł dotyku umożliwia rozpoznawanie struktury i kształtu przedmiotów. Jest to możliwe dzięki obecności mechanoreceptorów, zlokalizowanych na skórze całego ciała. Receptory te reagują ponadto na wysokie i niskie temperatury. Najwięcej mechanoreceptorów znajduje się na opuszkach palców dłoni, zaś ich najmniejsze skupisko występuje na skórze pleców.

Bibliografia:

1. T. Brzozowski, Fizjologia człowieka, Urban&Partner, 2019 r.